«Λέγε με Ισμαήλ. Πριν από μερικά χρόνια –δεν έχει σημασία πόσο ακριβώς– έχοντας λίγα ή καθόλου χρήματα στο πουγκί μου και τίποτα ιδιαίτερο που να με ενδιαφέρει στη στεριά, σκέφτηκα να ταξιδέψω λίγο στη θάλασσα και να δω το υδάτινο μέρος του κόσμου». Έτσι ξεκινά ένα από τα αριστουργήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, το Moby Dick του Χέρμαν Μέλβιλ, μια ναυτική περιπέτεια αλλά και ένα πολυεπίπεδο έργο που μέσα από την αριστουργηματική περιγραφή του ωκεανού, τη φαλαινοθηρία συναντά την αναμέτρηση του ανθρώπου με την απεραντοσύνη του κόσμου και τα μυστήριά του, τη συνάντηση με το πεπρωμένο και την εξερεύνηση των ορίων της ανθρώπινης φύσης. Η πλειονότητα των κριτικών δέχεται ότι το μυθιστόρημα του Χέρμαν Μέλβιλ στέκεται στο ίδιο δημιουργικό ύψος με τις αρχαίες ελληνικές τραγωδίες και τα έργα του Σαίξπηρ και δεν είναι τυχαίο ότι βρίσκεται σε κάθε λίστα που περιλαμβάνει τα εκατό μεγαλύτερα έργα λογοτεχνίας όλων των εποχών.
Tο ταξίδι του Αχαάβ που έχει βάλει σκοπό της ζωής του να ανακαλύψει και να σκοτώσει μια θηριώδη λευκή φάλαινα με το όνομα Moby Dick, η επική αναμέτρηση ανάμεσα στις δυνάμεις της Φύσης και τον Άνθρωπο, η φύση του καλού και του κακού, ο άνθρωπος και η μοίρα του ζωντανεύουν στο θέατρο Παλλάς από τις 28 Φεβρουαρίου σαν μια συγκλονιστική μουσική περιπέτεια με καινοτομίες στη σκηνογραφία, ολογράμματα, 3D graphics, ζωντανή ορχήστρα και χορογραφίες. Ο Δημήτρης Παπαδημητρίου, διακεκριμένος συνθέτης, υπογράφει το μιούζικαλ που ανεβαίνει σε σκηνοθεσία Γιάννη Κακλέα, σε μια παράσταση για όλη την οικογένεια και ανατρέχει στη δική του σχέση με το μοναδικό αυτό βιβλίο και το όνειρό του να το μεταφέρει στη σκηνή. Τον συναντήσαμε λίγες ημέρες πριν την πρεμιέρα για να μιλήσουμε για την προσωπική του ιστορία με το σπουδαίο και παράξενο αυτό έργο:
Ο Moby Dick έχει θεωρηθεί ως ένα από τα σπουδαιότερα και τα πιο παράξενα βιβλία στον κόσμο. Πότε το πρωτοδιαβάσατε και ποια ήταν η πρώτη σας εντύπωση;
Το πρωτοδιάβασα δέκα ετών, όταν ο μεγάλος μας αδελφός το έφερνε στο τραπέζι την ώρα του φαγητού, γιατί διάβαζε και στο τραπέζι. Το μέγεθος του και η ζωγραφιά με τη φάλαινα να καταστρέφει ένα συγκριτικά μικροσκοπικό καράβι, μου έκανε όσο να ‘ναι εντύπωση. Όταν ο αδελφός μου μετά από τρεις απανωτές αναγνώσεις το άφησε για την επόμενη βιβλιοθηρία του, το περιμάζεψα εγώ με απορία. Η πρώτη μου εντύπωση ήταν μιας συγκλονιστικής περιπέτειας εξωπραγματικών χαρακτήρων σε ένα εξωπραγματικό ταξίδι. Η δε πληροφορία ότι το επάγγελμα αυτό υπήρξε όντως στο παρελθόν μου την έκανε ακόμα πιο συγκλονιστική. Το βιβλίο μού επεξέτεινε προς πάσαν κατεύθυνση την παιδική μου πληροφορία για τον κόσμο. Μόνο μία τέτοια περιπέτεια μπορεί να κρατήσει τον αναγνώστη σε ένα τόσο εκτενές μυθιστόρημα. Και χάρις σε αυτήν το βιβλίο αρμόζει να δίνεται και σε παιδιά.
Γιατί μια μεγάλη ιστορία για τη θάλασσα ενδιαφέρει εδώ και 150 χρόνια τόσους αναγνώστες και γιατί θεωρείται κλασικό;
Η θάλασσα είναι πάντα ανεξιχνίαστη, πολυσήμαντη και μυστηριώδης. Το γεγονός ότι από εκεί καταγόμαστε όλα τα έμβια όντα το εξηγεί. Μια νοσταλγική, άγρια και αρχέγονη ανάμνηση, πιο βαθιά και πιο παλαιά από τη μήτρα της κάθε μιας μας μητέρας. Η Μήτρα της Ζωής χαραγμένη στη μνήμη των κυττάρων μας. Μητέρα όμως και της φυγής ταυτόχρονα. Έτσι η θάλασσα είναι το τέλειο ντεκόρ της ιστορίας μας. Εδώ συντελούνται ταυτόχρονα μερικές από τις πιο αρχέτυπες δομές της παγκόσμιας δραματουργίας. Ο άνθρωπος εναντίον του Θεού, εναντίον των ορίων του εαυτού του, εναντίον της Φύσης. Ο άνθρωπος αιωρούμενος μεταξύ αγγέλου και διαβόλου. Όλες οι δοξασίες σε μια κιβωτό σε ένα ταξίδι πέραν των ορίων.
Πώς πήρατε την απόφαση να κάνετε το λιμπρέτο και τη μουσική και ποιες δυσκολίες συναντήσατε;
Οι μεγάλες αποφάσεις έρχονται και σε βρίσκουν. Είχα βαθιά στην ψυχή μου το βιβλίο και ακολούθησε άλλο ένα διάβασμα στα εφηβικά μου χρόνια. Και μετά γύρω στα τριάντα, αφού η ζωή το έφερε να κάνω μάθημα σύνθεσης στο σπίτι του Ναθάνιελ Χόθορν, εκεί όπου ο Χέρμαν Μέλβιλ διάβασε τον φρεσκογραμμένο Moby Dick στον μεγάλο του δάσκαλο (πριν του το αφιερώσει). Είδα το τζάκι και τις δύο τους καρέκλες. Το θυμάμαι σαν πίνακα του Hopper. Εκεί μου τρύπωσε η ιδέα σαν κάτι πιο παράτολμο και από το πιο μεγάλο όνειρο. Γιατί περί αυτού πρόκειται και ο “Μόμπι Ντικ” ως μυθιστόρημα. Το ταξίδι πέραν των ορίων. Για μένα λοιπόν ο “Μόμπι Ντικ μου” έγινε ο ίδιος ο Μόμπι Ντικ. Με στοίχειωσε και σίγουρα με νίκησε και εμένα. Όμως επέζησα για να γράψω αυτήν, τη δική μου περιπέτεια. Επί οκτώ μήνες έζησα σαν να ήταν τρία χρόνια. Δεν μου επετράπη ούτε η κόπωση ούτε η υποχώρηση. Είναι να μην μπαρκάρεις στο Pequod, το δαιμονισμένο καράβι.
Τι είναι αυτό που προτάσσετε στη δική σας αφήγηση;
Νομίζω ότι αφήνω όλες τις αναγνώσεις ανοιχτές. Και την τρομακτική περιπέτεια, και τη μεταφυσική και την κοινωνική. Ενυπάρχουν τόσο ο Τζον Λοκ όσο και ο Καντ. Και ο Πυθαγόρας αναφέρεται. Και ο συγκαιρινός του Κίρκεγκορ (μάλλον εν αγνοία του Μέλβιλ αφού δεν είχε ακόμη τότε μεταφρασθεί στα αγγλικά).
Με τον άνθρωπο να βρίσκεται εδώ και αιώνες μπροστά σε μεγάλα διλήμματα και τον Moby Dick να βρίθει συμβολισμών και μεταφορών, σήμερα, ποια είναι η πιο σοβαρή σύγχρονη αναμέτρηση του ανθρώπου; Με τον εαυτό του, με τις έννοιες του καλού και του κακού; Με τον κόσμο γύρω του;
Το ανθρώπινο πνεύμα σαν ουράνιο σώμα περιστρέφεται διαρκώς γύρω από τις βασικές αντίρροπες κεντρικές έννοιες που το ορίζουν. Αυτές οι έννοιες το έλκουν όσο και το απωθούν.
«Το κυνήγι του Moby Dick είναι απλά η μη συνθηκολόγηση με το όριο μας»
Αυτή η αντίρροπη έλξη και απώθηση το κρατούν σε ισόρροπη, σταθερή και αιώνια περιστροφική πορεία. Άλλοτε πλησιάζει άλλοτε απομακρύνεται από μία μία εξ αυτών. Η ιστορία ορίζεται από αυτήν την ελλειπτική περιστροφή. Η ελευθερία του ανθρώπου όμως είναι ακριβώς αυτή η ισορροπία. Αυτή η ισορροπία, η ελευθερία, είναι κατά μία έννοια ο νοητός Θεός. Αν εμφανιζόταν κάτι τόσο μεγάλο, μια έννοια, ένα δόγμα, μια προσωπικότητα σαν αδιαμφησβήτητος κομήτης να τραβήξει το ανθρώπινο πνεύμα σε μία και μόνο κατεύθυνση, όποια και να ήταν αυτή, αυτό θα σήμαινε το τέλος της ανθρώπινης ελευθερίας και εξέλιξης. Η μαγεία του Moby Dick είναι ότι εδώ παρουσιάζεται το χημείο των βασικών μας εννοιών που αντιδρούν η μία προς την άλλη σε έναν αιώνιο και ανακυκλούμενο χημικό αντιδραστήρα. Τα αποτελέσματα αυτών των απείρων αντιδράσεων και αλληλεπιδράσεων των εννοιών είναι στο μυαλό του κάθε αναγνώστη-θεατή μας. Η ίδια η ιστορία παραμένει απλή και ξεκάθαρη. Παράξενα παραμυθένια. Αυτό είναι το μυστικό του Μέλβιλ: O Moby Dick μοιάζει ή είναι ένα παιδικό- εφηβικό παραμύθι; Ο Moby Dick μοιάζει ή είναι ένα θρίλερ; O Moby Dick μοιάζει ή είναι ένα μεγάλο φιλοσοφικό κείμενο; Τα ερωτήματα αυτά δεν τα απάντησα. Τα καλλιέργησα.
Σήμερα ένας καπετάνιος Αχαάβ, ποιο «τέρας» θα ήθελε να συναντήσει και με ποια αφορμή να αναμετρηθεί μαζί του;
Λέει κάπου ο Αχαάβ αναφερόμενος στην προφητεία ότι ο Moby θα τον σκοτώσει: “Ο κάθε ένας μας έχει έναν τοίχο που τον σταματά. (…) Εμένα ο τοίχος που με σταματά λέγεται Moby Dick. Αν θα τον σκοτώσω εγώ αυτόν ή αυτός εμένα δεν έχει σημασία.” Ο Καπετάν Αχαάβ λοιπόν είμαστε δυνάμει όλοι μας. Το κυνήγι του Moby Dick είναι απλά η μη συνθηκολόγηση με το όριο μας. Ο καθένας μας ξέρει ποιος είναι ο Moby Dick του. Ή τον αφήνει ελεύθερο να περιπλανάται μέχρι να τον βρει ο Moby του και …«να τον φάει» ή τον κυνηγάει ο ίδιος να τον βρει να τον σκοτώσει … κι ό,τι γίνει. Το όριο του ανθρώπου είναι αιωνίως μετακινούμενο…και ως εκ τούτου αξεπέραστο και αθάνατο όσο και ο θρυλικός Moby Dick. Μετά το μετακινούμενο αυτό τείχος ευρίσκεται ο νοητός Θεός. Ή λοιπόν θα αναζητήσουμε έναν έντιμο και μάταιο αγώνα με το όριο μας, που όμως θα μας εξυψώσει να πλησιάσουμε κάπως τον Θεό, ή θα δεχτούμε ανυποψίαστα γαλήνιοι την όποια Μοίρα μας. Δεν ξέρω ποιο είναι πιο συμφέρον. Ίσως απλά να ξέρω ποιο είναι το πιο ενδιαφέρον. Όμως τρίτο δρόμο δεν βλέπω. Αυτή είναι ίσως η περιπέτεια του Ανθρώπου.
