Το «κουαρτέτο των εποχών» είναι μια φιλόδοξη τετραλογία μυθιστορημάτων από τη Σκωτσέζα Άλι Σμιθ, η οποία έχει στόχο να αποτυπώσει το zeitgeist της διχασμένης βρετανικής κοινωνίας στην ταραγμένη εποχή που οριοθετεί η διεξαγωγή του δημοψηφίσματος για το Brexit. Είναι ένα δημιουργικό όραμα που παρά τα όποια σκαμπανεβάσματα, αποδεικνύει το ότι η συγγραφέας διανύει την πιο ώριμη και κατασταλαγμένη περίοδο της καριέρας της, ενώ αποτελεί ιδανική έκθεση των ιδιαίτερων μορφολογικών πειραματισμών της.
Διότι είναι αναμφίβολο ότι η Άλι Σμιθ ενδιαφέρεται για τη φόρμα, θέλει να βρίσκει νέες προοπτικές, νέα τεχνάσματα, λιγότερο ή περισσότερο επιτυχημένα, πάντως ενδεικτικά ενός ανήσυχου πνεύματος που επιθυμεί την ανανέωση. Θα έλεγα ότι το βασικό χαρακτηριστικό του τρόπου με τον οποίο προσεγγίζει τη φόρμα είναι μια ιδιότυπη αίσθηση συμμετρίας. Σε ένα προηγούμενο μυθιστόρημά της, το «Πώς να είσαι δύο» για παράδειγμα, έχουμε δύο αφηγητές, φαινομενικά άσχετους μεταξύ τους, ένα δεκαεξάχρονο αγόρι στο σημερινό Καίμπριτζ και έναν αναγεννησιακό Ιταλό ζωγράφο. Όμως οι δύο αφηγήσεις λειτουργούν σαν καθρέφτης. Μάλιστα, το βιβλίο κυκλοφόρησε σε δύο εκδόσεις ταυτόχρονα, όπου στη μία εμφανιζόταν πρώτη η αφήγηση του ενός και στην άλλη εναλλάξ. Αντίστοιχα στον «Χειμώνα», το δεύτερο μετά το «Φθινόπωρο» μέρος της τριλογίας, υπάρχουν αρκετά ίχνη μιας διαρκούς αναζήτησης συμμετρίας. Ένας διάλογος ανάμεσα σε δύο από τους χαρακτήρες του μυθιστορήματος για παράδειγμα, μεταφέρεται από τη Σμιθ όχι ενιαία αλλά σε δύο ισομερή τμήματα: πρώτα όλα τα λόγια του ενός και κατόπιν εκείνα του άλλου, και μόνο όταν έχουμε διαβάσει και τα δύο αντιλαμβανόμαστε τον διάλογο στην ολότητά του, σαν να έχουμε κολλήσει δύο κομμάτια ενός παζλ.
Παρά το ότι το μυθιστόρημα τιτλοφορείται «Χειμώνας», είναι ένα κατά βάση αισιόδοξο βιβλίο, γεμάτο φως, συμβιβασμό και συγχώρεση. Δεν ξέρω αν η Σμιθ το 2017, μέσα στην πλέον βαθιά κρίση εθνικού διχασμού μετά το χάος του Brexit, διέκρινε ήδη τα πρώτα ψήγματα συμφιλίωσης ή αυτό αποτελούσε απλώς την προσωπική της ευχή, αλλά είναι προφανές ότι το έργο της εκφράζει αυτή τη φωτεινή διάσταση. Η πλοκή κινείται γύρω από τέσσερα πρόσωπα: τις δύο αποξενωμένες ηλικιωμένες αδελφές Σόφι και Άιρις, τον γιο της Σόφι, Άρτι και τη νεαρή Κροάτισσα φοιτήτρια Λουξ που συνοδεύει τον Άρτι επί πληρωμή στο σπίτι της μητέρας του στην Κορνουάλη για τα Χριστούγεννα. Η Λουξ λέει χαρακτηριστικά, αναφερόμενη στον Κυμβελίνο του Σαίξπηρ: «Κατά σύμπτωση είναι και ο λόγος που ήθελα εξαρχής να έρθω σ’ αυτήν τη χώρα για να σπουδάσω. Το διάβασα και σκέφτηκα, αν αυτός ο συγγραφέας από τούτο δω το μέρος μπορεί να μετατρέψει αυτό το τρελό και πικρόχολο μπλέξιμο στο χαριτωμένο εκείνο πράγμα που καταλήγει να είναι στο τέλος, όπου η ισορροπία επιστρέφει και όλα τα ψέματα αποκαλύπτονται και όλες οι απώλειες αναπληρώνονται, κι είναι τούτο το μέρος της Γης απ’ όπου κατάγεται, τούτο το μέρος που τον διαμόρφωσε, τότε σε τούτο το μέρος θα πάω κι εγώ, εκεί θα πάω, εκεί θα ζήσω». Αν λοιπόν ο «Χειμώνας» ήταν έργο του Σαίξπηρ, θα ήταν κωμωδία, όπου το χάος ξεδιαλύνεται και η ισορροπία επιστρέφει, όπου η αισιοδοξία επικρατεί και φωτίζει τον δρόμο. Πάλι καλά που η Λουξ απέφυγε να αναφερθεί στις τραγωδίες του Σαίξπηρ. Η συμφιλιωτική, θετική, φωτεινή της ύπαρξη μου φαντάζει μάλλον υπερβολικά βολική και εν τέλει πολύ τέλεια για να είναι αληθινή. Σε αντίθεση με τις δύο ηλικιωμένες αδελφές και τον Άρτι, η Λουξ ως μυθοπλαστικός χαρακτήρας δεν είναι επαρκώς αληθοφανής. Ίσως όμως αυτό να είναι συνειδητό, ίσως η Σμιθ να έχει επινοήσει τη Λουξ σαν ένα πνεύμα, ένα αερικό σαν εκείνα που εμφανίζονταν στις κωμωδίες του Σαίξπηρ και τα οποία τελικά συντελούσαν στην επίλυση των παρεξηγήσεων και την ανάκτηση της αλήθειας.
Η Σμιθ είναι συγγραφέας που πατάει ταυτόχρονα σε δύο κόσμους, κάτι που είναι ιδιαίτερα έκδηλο στον «Χειμώνα». Από τη μία πατάει στο στέρεο έδαφος του συμβατικού, αστικού μυθιστορήματος στην παράδοση του ρεαλισμού. Άλλωστε τι πιο συμβατικό από την επανένωση μιας οικογένειας γύρω από το Χριστουγεννιάτικο τραπέζι; Παραπέμπει στα αμερικάνικα μυθιστορήματα όπου το οικογενειακό τραπέζι στη γιορτή των Ευχαριστιών ή των Χριστουγέννων μετατρέπεται σε έναν δοκιμαστικό σωλήνα γύρω από την κατάσταση των πραγμάτων στην κοινωνία. Από την άλλη όμως, η Σμιθ πατάει και σε έναν ιδιότυπο μεταμοντερνισμό, με στοιχεία σουρεαλισμού. Για παράδειγμα, μάνα και γιος βιώνουν αλλόκοτα οράματα: η μεν Σόφι βλέπει ένα αιωρούμενο κεφάλι παιδιού που σταδιακά μετατρέπεται σε λεία πέτρα, σαν τα γλυπτά της Μπάρμπαρα Χέπγουορθ, ενώ ο Αρτι βλέπει ένα κομμάτι γης να αιωρείται πάνω από το τραπέζι στο οποίο τρώνε. (Μέχρι και στα οράματα και τον συμβολισμό τους υπάρχει μια αίσθηση συμμετρίας). Το κατά πόσο αυτός ο συνδυασμός των δύο κόσμων είναι δόκιμος εξαρτάται εν μέρει και από την ιδιοσυγκρασία του κάθε αναγνώστη. Σε κάθε περίπτωση όμως είναι ενδεικτικός της φρέσκιας ματιάς που προσπαθεί να διατηρήσει η Άλι Σμιθ στα έργα της και κάτι αναμφίβολα άξιο λόγου.
–
