“Athena” του Ρομέν Γαβρά: Ο Μπαχαλάκιας

Τηλεθεατές ξανά με διαφορετικό σπικάζ

Τέσσερα αδέλφια, Γάλλοι αλγερινής καταγωγής. Ο Μοκτάρ, από διαφορετικό πατέρα και ο Αμπντέλ, ο Καρίμ και ο μικρότερος όλων, ο δεκατριάχρονος Ιντίρ, απ’ τον ίδιο πατέρα, ο πατέρας του οποίου είχε πολεμήσει και στην Αλγερία με τον γαλλικό στρατό. Στον γαλλικό στρατό είναι και ο Αμπντέλ, έρχεται τώρα απ’ το Μάλι όπου πολεμούσε κι αυτός για την Γαλλία, επιστρέφει παρασημοφορημένος. Έχει μόλις κυκλοφορήσει και γίνει viral ένα βιντεάκι, που δείχνει τον Ιντίρ να χάνει τη ζωή του στα δεκατρία του χρόνια, στο δρόμο, απ’ τα χέρια της γαλλικής αστυνομίας. Τα μπανλιέ και ειδικότερα η Αthena, η περιοχή δηλαδή που ζουν (ή στην περίπτωση του Ιντίρ ζούσαν) τα αδέλφια, είναι στα πρόθυρα έκρηξης. Ο Αμπντέλ πάντα στην υπηρεσία της Γαλλίας αλλά κυρίως αυτού που θεωρεί σωστό, σε συνέντευξη έξω απ’ το αστυνομικό τμήμα καλεί να επικρατήσει στο όνομα του αδελφού του ηρεμία και καταλλαγή. Ο υπουργός τον διαβεβαίωσε ότι η αστυνομία κάνει διεξοδική έρευνα να εντοπίσει τους δράστες. Ο Αμπντέλ ενημερώνει ότι έχει προγραμματιστεί για την επόμενη μια σιωπηλή πορεία και διαμαρτυρία.

Η επόμενη όμως είναι μια μέρα μακριά. Και η σιωπή δεν είναι η απάντηση. Όχι για τον Καρίμ. Και όχι για τους νεαρούς φίλους του, γείτονές του, Γάλλους βήτα εθνοτικής, θρησκευτικής, ταξικής και χωροταξικής διαλογής, Γάλλους που άλλοι Γάλλοι, ακραίοι (ή ίσως και όλο και λιγότερο ακραίοι, με δεδομένο ότι το ιδεολογικό φάσμα μετακινείται προς τα εκεί που ήταν κάποτε το άκρο), θεωρούν τις συνοικίες τους και τα μέρη που ζουν, όχι ακριβώς Παρίσι, όχι ακριβώς Γαλλία, μια άλλη επικράτεια.

Ο Καρίμ θα ρίξει την μολότοφ. Οι φίλοι του θα ορμήσουν στο τμήμα. Και ο Ρομέν Γαβράς θα γεμίσει το μάτι του θεατή με ένα εντυπωσιακότατο, καθηλωτικό, δεξιοτεχνικά γυρισμένο και συντονισμένο πρώτο δεκάλεπτο, με ένα μονοπλάνο λίγο μεγαλύτερο από δέκα λεπτά που σου μεταδίδει πλήρως όλη την ένταση της επίθεσης στο τμήμα και της φυγής απ’ αυτό. Όταν όμως το μονοπλάνο πλησιάζει προς το τέλος του και με ένα πανοραμικό πλάνο η κάμερα απομακρύνεται από το οικοδομικό συγκρότημα που είναι ακροβολισμένοι οι νεαροί εξεγερμένοι και πέφτει στην οθόνη ο τίτλος “Athena”, μια υποψία μπαίνει στο μυαλό: ότι η κάμερα απομακρύνεται αποθεωτικά, με την μουσική σε εξίσου αποθεωτικό τέμπο, σαν ο σκηνοθέτης να λέει: «Κοιτάξτε τι έκανα, κοιτάξτε τι δεκάλεπτο σας παρέδωσα,  χωνέψτε τι σκηνάρες και τι σινεμάρα μόλις ζήσαμε, δοξάστε με». Μήπως είμαι άδικος στη δίκη προθέσεων που μόλις έστησα; Διόλου απίθανο. Τότε η μόνη άλλη εναλλακτική είναι πως ο Γαβράς προδίδει ήδη, με το τέλος του μονοπλάνου και το πέσιμο των τίτλων αρχής, ότι έχει προσεγγίσει την ιστορία που θέλει να αφηγηθεί με ματιά μπερδεμένη ως προς το είδος της ιστορίας που αφηγείται, με ματιά θολή προς την κοινωνικοπολιτική κατάσταση την οποία εκ των πραγμάτων θα σχολιάσει και πτυχές της οποίας θα αναπαραγάγει.  

Όταν πριν μπόλικα πλέον χρόνια, είχα πρωτοακούσει τη λέξη «μπάχαλα», την είχα βρει εντελώς μειωτική: απεξαρτούσε το αποτέλεσμα των επεισοδίων από την αιτία που τα προκαλούσε, υπονοούσε ότι το αποτέλεσμα ήταν και η αληθινή αιτία, ότι κάθε επιμέρους αιτία ήταν ένα πρόσχημα, καθώς τελικά όλα γίνονταν επειδή κάποιοι την έβρισκαν σε τέτοιες καταστάσεις, την έβρισκαν να γίνονται όλα λαμπίκο, την έβρισκαν σε μικρότερες ή μεγαλύτερες μάχες με την αστυνομία. Συνεχίζοντας τη δίκη προθέσεων του Ρομέν, θα τον αθωώσω εν προκειμένω τελείως, για να πω ότι ως προς το σκέλος των προθέσεων εκείνος κάτι άλλο είχε στο μυαλό του μεν, τελικά όμως σε μεγάλο βαθμό στο “Αthena” είναι σαν να χορογραφεί και σκηνοθετεί μπάχαλα, είναι σαν να ενθουσιάζεται κινηματογραφικά με τη δυνατότητα που δίνουν τα μπάχαλα για να φτιάξει σκηνές γεμάτες δύναμη. Και υπ’ αυτήν την έννοια μετατρέπεται ακούσια και ο ίδιος στο κινηματογραφικό ισοδύναμο ενός μπαχαλάκια.

Η σκηνή ας πούμε που οι αστυνομικοί φτιάχνουν έναν κύκλο με τις ασπίδες τους και από πάνω τους πέφτουν διάφορα πυροτεχνήματα που φωτίζουν τον ουρανό σαν να είναι πρωτοχρονιά ή σαν να βλέπουμε ταινία επιστημονικής φαντασίας με πολύχρωμες ριπές να σκίζουν τη νύχτα, είναι σκηνοθετημένη σαν μια μεγάλη γιορτή. Μα δεν μπορεί υπό μια έννοια μια εξέγερση να αποτελεί και γιορτή; Μπορεί. Τι είναι μια εξέγερση, ένας συλλογικός οδυρμός, ένα κοινοτικό μοιρολόι; Όχι. Δεν έχει μέσα της και στοιχεία διονυσιακά ας πούμε, όλος αυτός ο ξεσηκωμός και το ξέσπασμα δεν έχουν μέσα τους και μια διάσταση συλλογικής λύτρωσης και γιατί όχι και ευφορίας; Ναι. Γιατί λοιπόν να μην σκηνοθετηθούν και έτσι; Να σκηνοθετηθούν και έτσι. Αλλά οι ασκήσεις ισορροπίας πρέπει να είναι προσεκτικές, ειδάλλως ο σκηνοθέτης κινδυνεύει να πέσει στην απεξάρτηση της εικόνας από το νόημα της, ειδάλλως ο σκηνοθέτης κινδυνεύει να πάψει να σκηνοθετεί μια εξέγερση και να αρχίσει να σκηνοθετεί μπάχαλα. Αν έχει στοιχεία γιορτής η εξέγερση, το κρίσιμο είναι ο εξεγερμένος που τα βιώνει έτσι, η δική του ματιά, το δικό του εκείνη την ώρα βίωμα, η δική του συναισθηματική κατάσταση. Είναι άλλο πράγμα το υποκειμενικό μάτι του συμμετέχοντος στη «γιορτή» και άλλο το αντικειμενικό μάτι του θεάματος. Γιατί το μάτι του θεάματος τελικά δεν είναι πολύ διαφορετικό απ’ το μάτι του φιλήσυχου και αενάως τρομαγμένου τηλεθεατή που παρακολουθεί διαχρονικά -σύμφωνοι, με εντελώς διαφορετικό σπικάζ- τις εντυπωσιακές στο μάτι οδομαχίες και τους μικρούς πολέμους των πόλεων (σύμπτωση μόνο, αλλά επειδή το “Αthena” προβάλλεται μόνο στο Νetflix και όχι στα σινεμά, πάλι οι εικόνες αυτές είναι προορισμένες να καταναλωθούν σε σαλόνια, καναπέδες και υπνοδωμάτια).

Και για να γίνουν τα πράγματα χειρότερα, ο Ρομέν Γαβράς φιλοδοξεί, κατά τις δηλώσεις του, να δημιουργήσει σκηνικά εμπνευσμένα απ’ την αρχαία τραγωδία. Αρχαία τραγωδία πάνω στα μπάχαλα; Προσοχή στο κενό μεταξύ υπεργαμάτης και υπεργουάου κινηματογράφησης των επεισοδίων και οικογενειακών συγκρούσεων με εσάνς αρχαίας τραγωδίας. Κάτι απουσιάζει τελικά από εκεί, κάτι φωνάζει με την απουσία του μέσα στο συγκεκριμένο κενό: το υποκείμενο της εξέγερσης ή έστω του ξεσηκωμού: οι πολλοί, οι άλλοι πέραν της οικογενείας των πρωταγωνιστών, η μάζα, το πλήθος. Και κατ’ αποτέλεσμα απουσιάζουν τελικά και οι ευρύτερες κοινωνικές αιτίες που δικαιολογούν μια τέτοια αντίδραση πέραν της συγκεκριμένης δολοφονίας. Ξεκινάει δηλαδή μια εξέγερση: το πώς αυτή εξελίσσεται, το πώς αυτή αναπτύσσεται, ή καταστέλλεται, ή οικειοθελώς υποχωρεί, παραμένει ασαφές. Το εξεγερμένο πλήθος μοιάζει να υπακούει διαρκώς στις εντολές αρχηγών, δεν αυτονομείται ποτέ, κι ακόμα και σε αυτό το πλαίσιο, εμφανίζεται και εξαφανίζεται απ’ το προσκήνιο σαν να είναι παιδικό πιστόλι που μπαίνει και βγαίνει απ’ τη θήκη του ανάλογα με τις ανάγκες της πλοκής.

Και όταν σκέφτεσαι ολόκληρη την ταινία, ίσως δεν είναι το τέλος της που έρχεται να μπερδέψει και να θολώσει τα πράγματα, ίσως το τέλος της απλά επικυρώνει και μεγεθύνει το μπέρδεμα και τη θολούρα. Είναι παρ’ όλα αυτά μια ταινία – εμπειρία που αξίζει να δει κανείς; Είναι. Οπότε μπορεί ο καθένας να τη δει και όχι μόνο να κρίνει μόνος του τον βαθμό υπερβολής ή αδικίας των μομφών που αποδίδονται (και αποδίδω) στον Ρομέν Γαβρά, αλλά και να απολαύσει μόνος του, εξεγέρσεις ή μπάχαλα, μπάχαλα ή εξεγέρσεις, θεαματικά και φαντασμαγορικά δοσμένα.

Η σκηνή που ένας από τους αδελφούς είναι σωριασμένος στο πάτωμα ακουμπώντας σε ένα κρεβάτι κι από πάνω του αιωρούνται κάτι όμορφα αποκαΐδια, είναι σκηνοθετημένη σαν διαφημιστικό. Η τηλεόραση στο βάθος παίζει «Εμφύλιος Πόλεμος στη Γαλλία» και πραγματικά θα μπορούσε να είναι διαφημιστικό μεγάλης εταιρίας, απ΄ το οποίο απουσιάζει μόνο το λογότυπο, λογότυπο που περιμένεις να πέσει πάνω απ’ το κεφάλι του αδελφού, ανάμεσα στα αποκαΐδια, συνοδεία αισθησιακής ή ψαρωτικά βαριάς φωνής. Και τελικά στο “Αthena” το μπέρδεμα και η θολούρα δεν είναι μόνο ιδεολογικά αλλά και αισθητικά, είναι η διαφορά ανάμεσα στις εικόνες ενός βίντεο κλιπ ή ενός διαφημιστικού απ’ την μια και τις εικόνες μιας κινηματογραφικής ταινίας απ’ την άλλη. Δεν εννοώ ότι το “Athena” δεν είναι σινεμά, δεν εννοώ ότι δεν είναι δυνατό σινεμά. Είναι όμως τόσο μπερδεμένο σινεμά που δεν κατόρθωσε η συνολική του πρόταση, η συνολική του ματιά, το συνολικό του σώμα, να πάρει τις ενίοτε βιντεοκλιπίστικες και διαφημιστικές εικόνες του και να τις βάλει να υπηρετήσουν την ιστορία που προσπαθεί να διηγηθεί.

Εγγραφείτε στο newsletter μας

Κάθε Σάββατο θα λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc με τις προτάσεις μας για την εβδομάδα!

Podpourri. Ιστορίες που ακούγονται

Ακολουθήστε το ελculture.gr στο Google News

το ελculture σας προσκαλεί σε εκδηλώσεις

ΓΡΑΨΕ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΣΟΥ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.