Τι να πει κανείς για την Άντα του Ναμπόκοφ, το πιο εκτενές, πυκνό, δυσπρόσιτο και ιδιαίτερο από τα μυθιστορήματά του; Είναι ένα έργο που απαιτεί ένα συγκεκριμένο είδος αναγνώστη, έναν αναγνώστη που μπορεί να απολαμβάνει το περίφημο ύφος του ιδιοφυούς Ρώσου, ιδιαίτερα στην τελευταία περίοδο της καριέρας του, η οποία εγκαινιάζεται από τη Χλωμή Φωτιά το 1962.
Σε έργα όπως η Φωτιά και η Άντα ο Ναμπόκοφ πλάθει εναλλακτικούς φανταστικούς μυθοπλαστικούς κόσμους, δίνει έμφαση στο υπερκείμενο με τους σχολιασμούς και τις υποσημειώσεις ενός υποτιθέμενου επιμελητή, οργιάζει με τα (αμετάφραστα) λογοπαίγνια και τις αναρίθμητες διακειμενικές αναφορές, ξετυλίγει μια ανεξάντλητη αλλά ιδιότροπη φαντασία που λειτουργεί και σε μια παρωδική διάσταση, σατιρίζοντας είδη, συμπεριφορές, τάσεις και ρεύματα.
Η τελευταία αυτή περίοδος του Ναμπόκοφ έχει φανατικούς θαυμαστές όσο και ένθερμους επικριτές. Οι πρώτοι θεωρούν ότι η γλωσσική του δεινότητα, η αντίληψη και οι παιχνιδιάρικοι πειραματισμοί του με τη φόρμα του φτάνουν σε μια κορυφή που ενδεχομένως κανείς δεν έχει κατακτήσει. Οι επικριτές του πιστεύουν ότι η αναμφισβήτητη μεγαλοφυία του αναλώνεται σε ανούσια τρικ, σε έναν επιδεικτικό ελιτισμό και σε κείμενα που ουσιαστικά δεν διαβάζονται και αδυνατούν να συγκινήσουν, να κατακτήσουν έναν αναγνώστη.
Η «Άντα ή Πάθος: Ένα οικογενειακό χρονικό» είναι μια ρευστή και ακατηγοριοποίητη ιστορία μιας παθιασμένης και αιμομικτικής ερωτικής σχέσης ανάμεσα σε δύο ξαδέρφια που αποδεικνύεται ότι τελικά είναι αδέρφια καθώς και ένα οικογενειακό ιστορικό που εκτυλίσσεται σε βάθος ενός αιώνα. Όμως οι λεπτομέρειες της πλοκής έχουν κατά τη γνώμη μου μικρότερη σημασία από τον παράλληλο κόσμο που έχει δημιουργήσει ο Ναμπόκοφ, έναν κόσμο που αποτελεί ένα παραποιημένο αντίγραφο του δικού μας με αρκετά στοιχεία να παραμένουν ίδια, ενώ άλλα να είναι εντελώς διαφορετικά, έναν κόσμο όπου ο Καναδάς αποτελεί επαρχία των Ηνωμένων Πολιτειών και αποκαλείται «Εστοτία» και είναι εμφανώς επηρεασμένος από τον Ρωσικό πολιτισμό, ενώ η Ρωσία είναι η «Ταρταρία», οι Η.Π.Α. είναι μια χώρα γεμάτη από πρίγκιπες και βαρόνους με ποικίλες καταγωγές, ενώ άλλες τοποθεσίες παραμένουν ίδιες (π.χ. Βοστόνη ή Λονδίνο). Κάποιοι συγγραφείς είναι φανταστικοί ενώ άλλοι πραγματικοί (π.χ. Προυστ). Αυτός ο ναμποκόβιος κόσμος αποκαλείται «Αντί-Τέρρα» και έρχεται σε αντιδιαστολή με τη δική μας «Τέρρα».
Ο Ναμπόκοφ επιστρατεύει παρόμοιες τεχνικές με τη Χλωμή Φωτιά, μπολιάζοντας το κείμενο με χαρακτηριστικά μεταμυθοπλασίας, χρησιμοποιώντας και πάλι τις υποσημειώσεις ενός επιμελητή σαν συνοδευτικού σχολιασμού του πρωτεύοντος κειμένου, απελευθερώνοντας τη δημιουργικότητά του σε σχέση με ανεξάντλητους νεολογισμούς, λογοπαίγνια, σατιρικές αναφορές, ενώ η πρόζα του είναι στην ουσία ποιητική σε ρυθμό και ακρίβεια.
Εκεί που το εν λόγω μυθιστόρημα του Ναμπόκοφ διαφοροποιείται από τα προηγούμενα όμως είναι στο ότι ο δημιουργός του έχει τη φιλοδοξία να του προσδώσει στοιχεία από τον Προυστ, τον οποίο ο Ναμπόκοφ θαύμαζε ως στιλίστα περισσότερο από οποιονδήποτε άλλον. Έτσι, η Άντα μπορεί να διαβαστεί σαν μια ιδιότυπη μελέτη πάνω στην ανθρώπινη αντίληψη του χρόνου και τη λειτουργία της ανάμνησης.
Γι’ αυτό και τα πέντε μέρη στα οποία χωρίζεται το βιβλίο έχουν διαφορετική έκταση, με το πρώτο να είναι με διαφορά το μεγαλύτερο αφού αντιστοιχεί στην εφηβεία και το τελευταίο με διαφορά το μικρότερο αφού αντιστοιχεί στην ηλικιωμένη περίοδο των κεντρικών χαρακτήρων. Ο λόγος είναι προφανής: επεξεργαζόμαστε διαφορετικά τον χρόνο σε διαφορετικές ηλικίες της ζωής μας, μας φαντάζει ατελείωτος όταν μαθαίνουμε τον κόσμο και τον έρωτα στην εφηβεία, ενώ η ρουτίνα της ανίας κάνει τον χρόνο να περνάει με ιλιγγιώδη ταχύτητα στην τρίτη ηλικία. Σαφέστατα μια ευφυής δομική προσέγγιση του Ναμπόκοφ.
Πρέπει να ομολογήσω ότι δεν ανήκω στην ομάδα των αναγνωστών που λατρεύουν την τελευταία, περίπλοκη περίοδο του σπουδαίου συγγραφέα. Μου αρέσει πολύ περισσότερο ο συγκινητικός Πνιν ή η υπέροχη Αληθινή Ζωή του Σεμπάστιαν Νάιτ, ενώ βρίσκω τα έργα της ύστερης περιόδου του εξαντλητικά επιτηδευμένα. Ακόμα και μεταξύ αυτών, η Χλωμή Φωτιά είναι το πιο άρτιο, το πιο ευρηματικό. Δεν γίνεται όμως να μην θαυμάσεις τη σπάνια δημιουργική φαντασία ενός ιδιοφυούς εστέτ, τα λεκτικά κεντήματα ενός ιδιοφυούς μάστορα της γλώσσας και του ύφους.
–
