Κεφάλαιο 1 – Πρόλογος
Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς είναι σίγουρα μια φυσιογνωμία που δεν χρειάζεται συστάσεις. Μια ηχηρή προσωπικότητα που κάθε της βήμα παρακολουθείται στο μικροσκόπιο, προβληματίζει, κρίνεται, θεοποιείται και ξεκάθαρα αποδεικνύει πόσο διαχρονική είναι.
Είναι ένα σύνολο πολλών πραγμάτων και μια προσωπικότητα με πολλές δεκαετίες εμπειρίας και καλλιτεχνικού αρχείου στην πλάτη της. Για μένα η Αμπράμοβιτς δεν καθορίζεται από 7 θανάτους σε μία σκηνή, αλλά από το γεγονός ότι αν κλείσω τα μάτια μου και ονειρευτώ έναν «ιδανικό» καλλιτέχνη, εκείνη θα είναι από τους πρώτους που θα εμφανιστούν μπροστά μου. Όχι επειδή είναι τέλεια, ούτε επειδή είναι η καλύτερη performance artist των εποχών, αλλά επειδή η Αμπράμοβιτς από τα πρώτα της δειλά βήματα στα τέλη της δεκαετίας του ’60 μέχρι σήμερα, αποδεικνύεται ότι είναι μία καλλιτέχνης ανοιχτή ψυχικά και σωματικά σε ό,τι καινούργιο έρχεται, πάντοτε σε σχέση με το κοινό της, χωρίς να ξεχνάει ποια είναι και από πού έρχεται.
Κεφάλαιο 2 – Μαρίνα Αμπράμοβιτς & Performance art
Ενώ οι όροι “performance” και “performance art” χρησιμοποιήθηκαν ευρέως μόνο τη δεκαετία του 1970, η ιστορία της παράστασης στις εικαστικές τέχνες συχνά αφορά σε φουτουριστικές ή ντανταϊστικές παραγωγές της δεκαετίας του 1910. Καθ ‘ όλη τη διάρκεια του εικοστού αιώνα η performance θεωρήθηκε συχνά ως ένας πρωτοποριακός και όχι παραδοσιακός τρόπος παραγωγής τέχνης.
Το γεγονός ότι ήταν ένα είδος τέχνης που εκτυλισσόταν ζωντανά, μέσω της σωματικής κίνησης και της παρορμητικότητας, προσέφερε στους καλλιτέχνες εναλλακτικές λύσεις στη στατική μονιμότητα της ζωγραφικής και της γλυπτικής. Πρόκειται λοιπόν για έργα τέχνης που δημιουργούνται μέσω ενεργειών που εκτελούνται από τον καλλιτέχνη ή άλλους συμμετέχοντες, τα οποία μπορεί να είναι ζωντανά ή ηχογραφημένα, αυθόρμητα ή βασισμένα σε σενάριο. Τέσσερα είναι τα βασικά στοιχεία της μορφολογίας της performance art: η εξέλιξη της παράστασης στο πλαίσιο ενός φυσικού χώρου, η εξέλιξή της μέσα σε συγκεκριμένα χρονικά πλαίσια, η φυσική παρουσία του καλλιτέχνη στον χώρο αυτό, και η ανάπτυξη της ιδιαίτερης σχέσης ανάμεσα στον καλλιτέχνη και στο κοινό. Στόχος του είναι να δημιουργήσει μια αντίδραση. Τα θέματα προέρχονται συνήθως από τις εμπειρίες ζωής του ίδιου του καλλιτέχνη, ή την ανάγκη καταγγελίας ή κοινωνικής κριτικής.
Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς δεν είναι τυχαία μία από τις σημαντικότερες παρουσίες στη σύγχρονη εικαστική σκηνή. Έκανε τα πρώτα της βήματα ως Performance artist σε μια εποχή που μεσουρανούσαν ηχηρά ονόματα της Performance όπως, οι Bruce Nauman, Dan Graham, Herman Nitsch, John Jonas, Gilbert and George, Jannis Kounellis, Lurie Anderson, Pina Bausch, Sankai Juku Ana Mendieta και πολλά άλλα. Καλλιτέχνες που πειραματίστηκαν με την έννοια της Performance art σε σχέση με το σώμα και τα όρια του, με τη χρήση μέσων όπως η video art, τελετές, θρησκευτικές αναπαραστάσεις, πολιτικά statements, φιλοσοφικές αναζητήσεις, αφηγήσεις κ.ά. Η μελέτη της Αμπράμοβιτς ξεκινάει στα μέσα του 1970 και αφορά τη σχέση σώματος και ψυχής σε σχέση με το κοινό, με κύριο στόχο την ολική απελευθέρωση. Όπως την ορίζει η ίδια: «η performance art είναι η μεταφορά της αλήθειας επί σκηνής και όχι μια παράσταση θεατρικού τύπου».
Η ενασχόληση της με τα δικά της όρια μέσω της τέχνης της, μετράει πολλές δεκαετίες και αμέτρητα projects πρωτοποριακά και επαναστατικά, τα οποία μέχρι και σήμερα που η πληροφορία είναι ατελείωτη, μας σοκάρουν, μας προβληματίζουν και μας κάνουν να «κολλάμε» μαζί της ακολουθώντας την πιστά σε καθετί νέο ετοιμάζει.
Κεφάλαιο 3 – Το έργο της
Κατά τη διάρκεια της πολυετούς μελέτης της, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς πέρασε από διάφορα στάδια. Ξεκινώντας ως εικαστικός χρησιμοποιώντας κάρβουνο αλλά και λάδι σε καμβά δημιούργησε πολύ σημαντικά ζωγραφικά έργα, κάποια από αυτά με τίτλο Clouds with the shadow (1970), Cloud paintings (1968-69).
Στη συνέχεια άρχισε να πειραματίζεται με sound installations, (Metronome, 1971, Sound Corridor, 1971). Σιγά σιγά άρχισε να χτίζει τα concepts για τα performances της και να κερδίζει το ενδιαφέρον αλλά και την εύνοια του κοινού. Για παράδειγμα γνωστά είναι τα projects: The Airport (1972), The White Space(1972) τα οποία είναι κυρίως ακουστικά projects και παρατήρησης του κοινού.
Στη συνέχεια η μελέτη της επικεντρώθηκε στην καθαρή performance art και στην ανίχνευση των δικών της προσωπικών στοιχείων ως καλλιτέχνη. Αυτών των στοιχείων που την ξεχώρισαν από τους άλλους και δημιούργησαν τη δική της ταυτότητα. Τα projects της αμέτρητα. Ας δούμε λοιπόν ένα μικρό δείγμα του τρόπου που έχτισε τη μέθοδο της.
Στην πρώτη της παράσταση με τίτλο: Ρυθμός (Rhythm) 10, (1973), η Αμπράμοβιτς ερευνά τα στοιχεία της τελετουργίας και της χειρονομίας. Στόχος της είναι να μελετήσει τη σχέση χρόνου χώρου, παρόντος και παρελθόντος. Τεστάρει τα ψυχικά και σωματικά της όρια με σκοπό να εξετάσει τη σχέση του συνειδητού με το υποσυνείδητο. Χαρακτηριστικά για τη μέθοδο αυτή αναφέρει:
«Όταν αρχίσεις να κάνεις αυτή την παράσταση, ωθείς το σώμα σου να κάνει πράγματα τα οποία δεν θα έκανε υπό κανονικές συνθήκες». Κάνοντας λοιπόν χρήση 20 μαχαιριών και 2 μαγνητόφωνων, η Αμπράμοβιτς παρουσίασε ένα ρώσικο παιχνίδι κατά το οποίο κάρφωνε το μαχαίρι με ρυθμικές κινήσεις ανάμεσα στα δάκτυλα του χεριού της. Κάθε φορά που η καλλιτέχνις έκοβε τον εαυτό της με το μαχαίρι, άλλαζε μαχαίρι, επιλέγοντας ένα καινούργιο από τα 20 που ήδη είχε και έτσι επαναλάμβανε τη διαδικασία καθώς κάμερες κατέγραφαν τα όσα συνέβαιναν. Στο τέλος της performance, η Αμπράμοβιτς έβαζε την κασέτα που κατέγραφε να παίζει και την έβλεπε. Άκουγε τους ήχους και προσπαθούσε να επαναλάβει τις ίδιες κινήσεις ούτως ώστε να κάνει το ίδιο «λάθος».
Mία από τις πιο πολυσυζητημένες iconic παραστάσεις της και η αρχή της πολυετούς μελέτης της περί σχέσης performance και κοινού ήταν η: Ρυθμός (Rhythm) 0, (1974). Μια σοκαριστική παράσταση που αποδεικνύει τη σημασία των ορίων της ανθρώπινης συνείδησης, όταν παραχωρείται η απόλυτη εξουσία.
Τοποθέτησε σε ένα τραπέζι 72 αντικείμενα που το κοινό είχε τη δυνατότητα να χρησιμοποιήσει, με όποιον τρόπο θέλει. Κάποια από τα αντικείμενα μπορούσαν να της προκαλέσουν ευχαρίστηση, ενώ κάποια άλλα πόνο ή και να την βλάψουν. Για έξι ώρες η καλλιτέχνις επέτρεψε στο κοινό να χρησιμοποιήσει τα αντικείμενα (τριαντάφυλλο, μαχαίρι, φτερό, όπλο) όπως εκείνο προτιμούσε. Αρχικά τα μέλη του ακροατηρίου αντέδρασαν με επιφύλαξη και σεμνότητα, αλλά όσο περνούσε ο χρόνος (και η καλλιτέχνις παρέμενε απαθής), το κοινό άρχισε να δρα πιο επιθετικά. Όπως η Αμπράμοβιτς περιέγραψε αργότερα:
«Αυτό που έμαθα από αυτό, είναι ότι αν αφήσεις το κοινό, μπορεί να σε σκοτώσει. Ένιωσα πραγματικά ότι παραβιαζόμουν. Μου έκοψαν τα ρούχα, κόλλησαν αγκάθια τριαντάφυλλου στο στομάχι μου, ένα άτομο είχε το όπλο στραμμένο στο κεφάλι μου και κάποιος άλλος του το πήρε. Δημιουργήθηκε μια επιθετική ατμόσφαιρα. Μετά από έξι ώρες ακριβώς, όπως είχε προγραμματιστεί, σηκώθηκα και άρχισα να περπατώ ανάμεσα στο κοινό. Όλοι έτρεχαν μακριά, για να ξεφύγουν από μια πραγματική αντιμετώπιση.»
Είναι μια παράσταση σταθμός στη μελέτη της Αμπράμοβιτς περί ορίων και σχέσης κοινού και καλλιτέχνη.
Κεφάλαιο 4 – Η γνωριμία και η πορεία της με τον Ulay
Στη συνέχεια της πορείας της εξελίσσει το πεδίο μελέτης της στην ελευθερία των αισθήσεων. Δημιουργεί μοναδικά performances όπως τα: Freeing the Voice, Freeing the memory, Freeing the body, μέχρι την ημέρα που γνωρίζει τον Ulay και ξεκινάει ένα νέο κεφάλαιο στη ζωή της αλλά και στην πορεία της δουλειάς της.
Το ζευγάρι έγινε γνωστό για την προσπάθεια του να χαρτογραφήσει τα όρια της αγάπης και της συμβίωσης, μέσω της ζωντανής αναπαράστασης. Στις παραστάσεις τους, μελετούσαν ακραίες καταστάσεις και τις σχέσεις των σωμάτων τους με τον χώρο.
Χαρακτηριστικές είναι οι παραστάσεις με τίτλο: Breathing in / Breathing out (1977), Imponderabilia (1977) μία από τις πιο γνωστές τους παραστάσεις, όπου γυμνοί και όρθιοι στην στενή είσοδο του Μουσείου, το κοινό πρέπει να περάσει αγγίζοντας τους, ανάμεσα τους και πρέπει να επιλέξει ποιον από τους δύο θα κοιτάζει. Ήταν μια προοδευτική παράσταση για εκείνη την εποχή που μελετούσε τα όρια του ανθρώπινου σώματος, της ντροπής και στόχο είχε την ελευθερία των στεγανών που κατακλύζουν την κοινωνία.
Μία από τις πιο συναισθηματικές και εσωτερικές παραστάσεις τους ήταν η: Rest Energy (1980). Κατά την παράσταση αυτή η Αμπράμοβιτς κρατούσε ένα τόξο ανάποδα με τη μύτη του βέλους στραμμένο προς το μέρος της και ο Ulay κρατούσε το βέλος. Τα σώματα τους έγερναν προς τα πίσω με αποτέλεσμα να στηρίζονται ουσιαστικά στο τόξο και το βέλος. Το βέλος ήταν δηλητηριασμένο και στόχευε την καρδιά της Αμπράμοβιτς, που σημαίνει ότι με μια απλή κίνηση μπορούσε να τη σκοτώσει. Αυτή η παράσταση ήταν όλη η ουσία του λεγόμενου «μαζί» ενός ζευγαριού. Εκπροσωπούσε την απόλυτη ένωση και εμπιστοσύνη. Ήταν ένα σπουδαίο έργο.
Το κατά τον κόσμο αποκορύφωμα της δράσης τους ως καλλιτέχνες, ήταν η performance The Great Wall Walk (1988) κατά την οποία αποφάσισαν να διασχίσουν το Σινικό Τείχος, ξεκινώντας ο καθένας από διαφορετικές άκρες μέχρι να συναντηθούν κάπου στη μέση. Η Μαρίνα περιέγραψε τη διαδικασία αυτή:
«Χρειαζόμασταν μια συγκεκριμένη μορφή του τέλους. Μετά από αυτή την τεράστια απόσταση που περπατήσαμε ο ένας προς τον άλλον, αυτό το τέλος ήταν πιο δραματικό, πιο πολύ έμοιαζε με φιλμ, γιατί στο τέλος είσαι πραγματικά μόνος, ό,τι και να κάνεις».
Μία συγκλονιστική performance που συμβολίζει την πορεία που διανύουμε όλοι μας κατά τη διάρκεια της ζωής μας, με τις εύκολες αλλά και δύσκολες στιγμές. Συμβολίζει τα αντίθετα και συνάμα τα όμοια που μας ορίζουν και μας διαφοροποιούν από τους άλλους. Την πορεία μας που όσο και αν συμπορευόμαστε με άλλους ανθρώπους κατά τη διάρκεια της ζωής μας, στο τέλος είμαστε πάντοτε μόνοι. Είναι μια προσέγγιση αρκετά ρεαλιστική θα έλεγα και οριακά πεσιμιστική, αλλά που σίγουρα μας αγγίζει την ψυχή.
Κεφάλαιο 5 – Solo Performances
Μετά τον χωρισμό της από τον Ulay, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς άλλαξε αρκετά τον τρόπο προσέγγισης των performances της, χωρίς όμως να χάνει την ενέργειά της. Έγινε πιο εσωτερική, πιο συναισθηματική και κάποιες στιγμές πιο επιθετική. Είναι σαν να βρήκε το κέντρο της και να αποδέχτηκε τη δύναμη που πηγάζει από μέσα της ως καλλιτέχνης, αλλά κυρίως ως γυναίκα.
Συνέχισε να συγκλονίζει με παραστάσεις όπως η Balcan Baroque, κατά την οποία αγκάλιασε την πολιτιστική και οικογενειακή της ταυτότητα. Η performance αυτή είχε δύο επίπεδα: στο πρώτο συμβολικά θρήνησε τη μοίρα και τις αμαρτίες των Βαλκανίων προγόνων της, καθήμενη πάνω σε ένα λόφο στοιβαγμένα και ματωμένα κόκκαλα, τα οποία ξέπλενε και καθάριζε καθ’ όλη τη διάρκεια της performance και το άλλο σκέλος, αποτελούνταν από βιντεοεικόνες που έδειχναν κομπάρσους ντυμένους με σέρβικες στολές και τα γεννητικά τους όργανα εκτεθειμένα. «Μου πήρε τέσσερα χρόνια να απαλλαγώ από τη μυρωδιά», ομολογεί.
Το 2010, το Museum of Modern Art (MoMA) στη Νέα Υόρκη φιλοξένησε τη δουλειά της Αμπράμοβιτς με τίτλο, The Artist Is Present. Σε αυτή την έκθεση παρουσιάστηκε όλη της η δουλειά και αναπαραστάθηκε από νέους καλλιτέχνες αλλά και από την ίδια. Στην performance αυτή η καλλιτέχνης καθόταν για όσες ώρες ήταν ανοιχτό το μουσείο σιωπηλή και ακίνητη και το κοινό μπορούσε να καθίσει απέναντί της όσο επιθυμούσε και να κάνει ό, τι θέλει.
Οι αντιδράσεις ήταν μοναδικές. Άλλοι συγκινήθηκαν, άλλοι παρέμειναν απαθείς, οι περισσότεροι έβαλαν τα κλάματα. Επι της ουσίας μιλάμε για μια άσκηση «καθρέφτης» κατά την οποία η καλλιτέχνις λειτουργεί σαν δέκτης των βαθύτερων συναισθημάτων του ατόμου που κάθεται απέναντι της και λειτουργεί ψυχοθεραπευτικά παρουσιάζοντας το συναίσθημα που βιώνει:
«Είμαι πολύ δεκτική στην ενέργεια που εκπέμπουν οι άλλοι κι αυτό που με συγκλόνισε ήταν ο απέραντος πόνος που διάβασα στα μάτια των ανθρώπων», αναφέρει σχετικά.
Το 2016 ο Οργανισμός Πολιτισμού και Ανάπτυξης ΝΕΟΝ σε συνεργασία με το Marina Abramovic Institute (MAI) παρουσίασαν στο Μουσείο Μπενάκη, το AS ONE τη μεγαλύτερη διοργάνωση για την performance art στην Ελλάδα. Για ένα διάστημα 7 εβδομάδων το AS ONE παρουσίασε ένα εκτεταμένο πρόγραμμα performances από νέους Έλληνες αλλά και ξένους καλλιτέχνες, διαλέξεις, φιλμς και εργαστήρια με τη Μέθοδο Abramovic. Παρουσιάστηκαν συνολικά 27 performances, 2 εμβληματικές παραστάσεις της Marina Abramović, το Cleaning the Mirror (1995) και το Art Must Be Beautiful, Artist Must Be Beautiful (1975) τα οποία ξαναπαρουσιάστηκαν από νέους Έλληνες καλλιτέχνες ως performance interventions 8 ωρών.
Ήταν κατά κάποιο τρόπο μια εισαγωγή του ελληνικού κοινού στη μέθοδό της και το έναυσμα για να την γνωρίσει και να την αγαπήσει.
Κεφάλαιο 6 – Σήμερα
Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς έρχεται στην Ελλάδα με μια συμπαραγωγή της Εθνικής Λυρικής Σκηνής με την Κρατική Όπερα της Βαυαρίας, τη Γερμανική Όπερα του Βερολίνου, την Εθνική Όπερα του Παρισιού και το Θέατρο Σαν Κάρλο της Νάπολης, με τίτλο «Οι 7 θάνατοι της Μαρίας Κάλλας».
Σε επτά μικρού μήκους ταινίες και μαζί με τον Ουίλλεμ Νταφόε, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς θα πεθάνει επτά φορές, και στο τέλος της παράστασης, με τον αληθινό θάνατο της Μαρίας Κάλλας στο Παρίσι το 1977, θα βρεθεί στη σκηνή παίζοντας τον εαυτό της. Η Μαρίνα αναφέρει:
«Για πάνω από 25 χρόνια ήθελα να δημιουργήσω ένα έργο για τη ζωή και την τέχνη της Μαρίας Κάλλας. Πάντα με γοήτευε η προσωπικότητά της, η ζωή της, ακόμα και ο θάνατός της. Όπως πολλές από τις ηρωίδες της όπερας που δημιούργησε επί σκηνής, έτσι και η ίδια πέθανε από αγάπη. Πέθανε από μια ραγισμένη καρδιά». Στο έργο αυτό, παρουσιάζονται επτά θάνατοι επί σκηνής βασισμένοι στις κορυφαίες μουσικές και σκηνικές στιγμές που διαμόρφωσαν τις αντίστοιχες όπερες.
Εκτός από τις πασίγνωστες άριες από όπερες των Μπελλίνι, Μπιζέ, Ντονιτσέττι, Πουτσίνι, Βέρντι, ο συνθέτης Μάρκο Νικοντίεβιτς συνθέτει πρωτότυπη μουσική. Την παραγωγή διευθύνει ο Γιοέλ Γκαμζού, η Μαρίνα Αμπράμοβιτς υπογράφει τη σκηνοθεσία σε συνεργασία με τη Λένσυ Πάιζινγκερ, καθώς και το σκηνικό, ενώ τα κοστούμια ο Ρικκάρντο Τίσι.
Συμμετέχουν ο Ουίλλεμ Νταφόε στα βίντεο, και επί σκηνής η Μαρίνα Αμπράμοβιτς και οι μονωδοί της ΕΛΣ Ελένη Καλένος, Βασιλική Καραγιάννη, Έλενα Κελεσίδη, Τσέλια Κοστέα, Χρυσάνθη Σπιτάδη, Μαριλένα Στριφτόμπολα, Άννα Στυλιανάκη. Με την Ορχήστρα και τη Χορωδία της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
H Αμπράμοβιτς μιλάει για μια βαθύτερη σύνδεση με τη Μαρία Κάλλας. Μια σύνδεση εσωτερική από εκείνες που στη ζωή μας σπάνια βιώνουμε:
«Ήταν τόσο δυνατή στη σκηνή, αλλά ήταν επίσης πολύ μόνη και δυστυχισμένη στη ζωή», παραθέτει η Αμπράμοβιτς. Ο θάνατος της Κάλλας, αν και όχι τόσο δραματικός όσο οι κινηματογραφικές αναπαραστάσεις της Αμπράμοβιτς, ήταν εξίσου τραγικός. Η μονωδός πέθανε ξαφνικά και μόνη στο σπίτι της στο Παρίσι το 1977 από καρδιακή προσβολή, σε ηλικία 53 ετών. H προσωπική της ζωή ήταν μια οριακή τραγωδία, με πολλή μοναξιά παρόλο που επαγγελματικά μεσουράνησε στο μεγαλύτερο μέρος της καριέρας της.
Όπως και η Κάλλας, η προσωπική ζωή της Αμπράμοβιτς έχει στοιχεία τραγωδίας. Μια ζωή που στιγματίστηκε από έναν μεγάλο έρωτα, έναν έρωτα που την έκανε λειτουργική και δημιουργική και μια απώλειά του που της δημιούργησε ένα μεγάλο κενό. Το κενό αυτό όμως την ώθησε στο να εμπνευστεί και να δημιουργήσει όλο και περισσότερα projects που την έφεραν εδώ που είναι σήμερα.
Δύο γυναίκες φαινομενικά εκ διαμέτρου διαφορετικές, που όμως μοιάζουν τόσο πολύ. Γιατί ό,τι και αν κάνουμε σε αυτή τη ζωή, όποια και αν είναι η πορεία μας τελικά αυτά που μας ενώνουν είναι πολύ περισσότερα από όσα νομίζουμε. Αυτό το μήνυμα θέλει να περάσει η Αμπράμοβιτς σε αυτή την παράσταση. Όλες τελικά είμαστε ίδιες κάτω από το ίδιο πρίσμα, όταν μιλάει η ψυχή. Από όπου και αν προερχόμαστε, όποιες προσλαμβάνουσες και αν έχουμε.
Σε συνέντευξή της παραθέτει:
«Διάλεξα επτά τραγουδίστριες που παρουσιάζουν όλους τους διαφορετικούς τύπους γυναικών στον κόσμο: Νορβηγίδα και δυνατή, Ισπανίδα και παθιασμένη, Αιγύπτια και εύθραυστη… Όμως στο τελευταίο μέρος υπάρχει ένας όγδοος, ο θάνατος της ίδιας της Μαρίας Κάλλας. Ερμηνεύω εγώ αυτό τον θάνατο.
Κοιτάζω τις φωτογραφίες από τη ζωή της και ταυτόχρονα είναι σαν να μην τις κοιτάζω. Δεν κοιτάζω τον Τζεφιρέλι, τον Παζολίνι, τον Ωνάση, την παιδική της ζωή. Κοιτάζω τη δική μου ζωή, τον γάμο μου, τους γονείς μου. Στην τελευταία σκηνή γινόμαστε ένας χαρακτήρας. Και λίγο πριν το τέλος εμφανίζεται η φωνή της. Η φωνή της που δεν θα πεθάνει ποτέ. Είμαι ενθουσιασμένη που θα παίξω στην Ελλάδα. Είναι σαν η Μαρία να επιστρέφει στο σπίτι. Maria comes home».
Είναι ένα έργο που συμβολικά μιλάει για τη δύναμη της γυναικείας ψυχής και αποδεικνύει ότι κανένας θάνατος δεν μπορεί να σταματήσει τη Δημιουργία. Η Μαρία θα ηχεί για πάντα μέσα στις καρδιές μας μέσω της ανεπανάληπτης φωνής της. Θα συνεχίσει για πάντα να μας ανατριχιάζει και να μας απαλύνει τις πληγές. Η Μαρίνα από την πλευρά της θα συνεχίσει να μας προβληματίζει και να μας διεγείρει το συνειδητό και το υποσυνείδητο σε κάθε της βήμα. Όσοι «θάνατοι» και αν επέλθουν στο μέλλον η καλλιτεχνική παρακαταθήκη ποτέ δεν πεθαίνει. Ας μην το ξεχνάμε αυτό.
Κεφάλαιο 7 – Επίλογος
7 θάνατοι λοιπόν σε μία παράσταση που αντικατοπτρίζει αυτό που η Μαρίνα Αμπράμοβιτς είναι σήμερα αλλά και προς τα πού κατευθύνεται. 7 μικροσκοπικά κεφάλαια προσπαθώντας να χωρέσω ένα σπουδαίο έργο πολλών δεκαετιών σε λίγες γραμμές.
7 επιλεκτικά σημεία προσέγγισης μιας τέτοιας ευφυούς φυσιογνωμίας. Πολλά έχουν ειπωθεί για την πορεία της τέχνης της με τα χρόνια. Κάποιοι μίλησαν για μια εμπορευματοποίηση της τέχνης της, μια αλλαγή προσέγγισης που παραπέμπει περισσότερο σε star, παρά στην ευφυή performance artist που γνωρίσαμε τα πρώτα 30 χρόνια της καριέρας της.
Για μένα η Μαρίνα είναι κάτι περισσότερο από αυτό. Πάντα θα τη βλέπω πιο βαθιά και πιο ουσιαστικά. Εξάλλου σε αυτή τη ζωή όλοι κρινόμαστε εκ του αποτελέσματος. Και είναι μεγάλη η καλλιτεχνική παρακαταθήκη της για να σταθούμε σε εικασίες και σε τυχούσες αλλαγές προσέγγισης του εκάστοτε εικαστικού. Η Μαρίνα Αμπράμοβιτς που βλέπω εγώ είναι εκείνη που εισήγαγε την έννοια της νοητικής και σωματικής ένωσης του καλλιτέχνη με το κοινό. Είναι εκείνη που έδωσε πνοή στην έννοια της ενέργειας του κοινού που καθρεφτίζεται μέσω του καλλιτέχνη.
Έδωσε άλλη έννοια στη σημασία της «παρουσίας». Έπαιξε με την έννοια του χώρου και του χρόνου. Για εκείνη η έννοια του χρόνου υπήρξε πολύ σημαντική, του χρόνου που ο θεατής περνάει μαζί της, σαν ένα μοίρασμα που οδηγεί στην αιωνιότητα. Έτσι μόνο για εκείνη ήμασταν, είμαστε και θα είμαστε παρόντες. Η έννοια του «τώρα» που οι περισσότεροι από εμάς αγνοούμε γιατί μας απασχολεί περισσότερο το πριν και το μετά, με αποτέλεσμα να χάνουμε το πολύτιμο τώρα. Είναι όλα θέμα ενέργειας και απελευθέρωσης αυτής, η οποία λειτουργεί θεραπευτικά ανάλογα με το πόσο ανοιχτοί εισερχόμαστε στη σχέση.
Δεν γνωρίζω το μέλλον της δουλειάς της, γνωρίζω όμως το παρελθόν της και εστιάζω στο τώρα της. Εξάλλου δεν υπάρχει κανόνας πλέον στο τί είναι καλό ή κακό έργο τέχνης. Το μόνο σίγουρο είναι ότι η Μαρίνα Αμπράμοβιτς έκανε, κάνει και εικάζω πως θα κάνει για πολύ καιρό ακόμα την παρουσία της αισθητή αλλά κυρίως παρούσα.
