Ήτανε μήνας παράξενος καιρικά και επικαιρικά ο Μάρτης. Πότε φωτεινός πότε σκοτεινός ο ουρανός συννεφιασμένος και σε όλες τις συζητήσεις κυρίαρχο θέμα μια σύγκρουση και μια διοίκηση αν είχε τηλεδιοίκηση. Σε αυτές τις περιπτώσεις πάντα καταφεύγω στην εσωστρέφεια για να τα ζυγιάσω τα πράγματα. Η εσωστρέφειά μου αυτή με οδηγεί συνήθως σε εκκαθαρίσεις, εν προκειμένω σε ένα ράφι που πίσω από κάτι βιβλία εντόπισα κρυμμένη του Μιχάλη Κακογιάννη την τριλογία. Μια συλλεκτική έκδοση του 2006 αποτελούμενη από τις ταινίες του: Ιφιγένεια (1977), Τρωάδες (1972) και Ηλέκτρα (1962).
Ορίστε, ωραία ευκαιρία να ξεφύγω από την παρούσα τραγωδία, ας δω την Ιφιγένεια κάνοντας έτσι ομοιοπαθητική μπας και χαθώ για λίγο σε μια άλλη «τραγωδία». Στον κόσμο του Ευριπίδη μέσα από τη σκηνοθετική ματιά του Μιχάλη Κακογιάννη με τους επικούς ήχους του Μίκη Θεοδωράκη. Η οπτική απόλαυση για μένα βέβαια σε αυτή την ταινία είναι τα φυσικά τοπία που έχει επιλέξει ο σκηνοθέτης για τα γυρίσματά του και τα σοφά τοποθετημένα σκηνικά από τον Διονύση Φωτόπουλο, όπως επίσης και τα κουστούμια του. Τα ρούχα των στρατιωτών με τις πανοπλίες και τα κράνη μα ειδικά αυτά τα γυναικεία κοστούμια με τα μακραμέ στοιχεία πραγματικά με πείθουν ότι ναι, έτσι περίπου πρέπει να ήτανε οι άνθρωποι ντυμένοι στην Αυλίδα στο στρατόπεδο που είχανε στήσει οι Έλληνες περιμένοντας τον ούριο άνεμο που δεν ερχόταν για να πάνε με τα χίλια τους καράβια να πολεμήσουν στην Τροία. Σε έναν πόλεμο μάταιο για μιαν Ελένη, αλλά έντιμο για εκείνους που δεν μπορούσαν να επιτρέψουν στους βαρβάρους να αρπάζουν τις «γυναίκες των Ελλήνων». Άλλες εποχές, τότε, κάργα πατριαρχικές όπου ο άνδρας είχε κτήμα του γη, ζώα, γυναίκα και παιδιά να τα διαφεντεύει.
Σε αυτόν τον κόσμο μεγάλωσε η Ιφιγένεια η κόρη του Αγαμέμνονα και της Κλυταιμνήστρας που η σκούφια της βαστά από το μεγάλο γένος των Ατρειδών. Τηνέ μάθανε να σέβεται τις βουλές του πατέρα της κι αυτή τον αγαπούσε κι έκανε όνειρα όταν της έταξε ότι θα τηνε δει στεφανωμένη πλάι σε βασιλιά. Της μάθανε τη θέση της στην κοινωνία και όταν της έστειλε μήνυμα ο πατέρας της να πάει αμέσως μόνη στην Αυλίδα να γίνει νύφη του Αχιλλέα, δίχως να χάσει χρόνο ετοιμάστηκε υπό τις εντολές της μητέρας της.
Της μάθανε όμως τι είναι θυσία; Δεν νομίζω αυτό να το μαθαίνει κανείς παρά μόνο στην πράξη όταν η ζωή εμφανίζει τις δοκιμασίες της πάνω μας. Η Κλυταιμνήστρα από την άλλη αψήφησε την εντολή του άντρα της αποφασίζοντας να τη συνοδεύσει, γιατί πιστή και αυτή στα ήθη και έθιμα νογάει πως τι σόι μάνα θα τανε; Η μάνα ντύνει την κόρη νύφη. Ο Κακογιάννης διάλεξε για Ιφιγένειά του την 13χρονη τότε Τατιάνα Παπαμόσχου κι όσο την βλέπω να κάμει το ταξίδι της προς την Αυλίδα παρατηρώ το βλέμμα της, τον ελαφίσιο της λαιμό και το μυαλό μου βομβαρδίζεται από σκέψεις. Τι είναι μια θυσία; Γιατί μας μαθαίνουν από μικρά παιδιά στο σχολείο για τις θυσίες που κάνανε οι Έλληνες; Από τον μυθολογικό Κρόνο που τρώει τα παιδιά του ως τη σύγχρονη Ελλάδα που τρώει τα παιδιά της και οποιαδήποτε άλλη ηρωική θυσία μεσολαβεί ανάμεσα σ’ όλους αυτούς τους αιώνες ιστορίας μας.
Βλέπω την 13χρονη Ιφιγένεια εν Αυλίδι και αστραπιαία συγκρίνω μια 12χρονη Ιφιγένεια εν Κολωνό, θυσία η μιά για την τιμή των ανδρών που θέλουν πόλεμο να κάμουν και να ανακτήσουν την εθνική περηφάνια τους έναντι των βαρβάρων. «Θυσία» και η άλλη μα ποταπή και βάρβαρη προς τέρψιν ικανοποιήσεων από ανθρώπους μικρούς που αδύναμους διαφεντεύουν. Αλλάξανε οι εποχές μα οι άνθρωποι δεν αλλάζουν. Όταν είσαι λίγος είσαι λίγος σε όλες τις εποχές κι όλες τις αναγνώσεις. Τέτοιος ήτανε και ο πατέρας της Ιφιγένειας λίγος. Πέφτουν να κοιμηθούν οι δούλες της να ξαποστάσουν από το ταξίδι τους, μια μέρα έμεινε να φτάσουν και λένε «Σκέψου όμως να γίνεται πόλεμος για μια γυναίκα».
Μια μέρα πέρασε απ’ όταν έστειλε ο Αγαμέμνονας το μήνυμα παγίδα με τον ψεύτικο γάμο και τον γαμπρό κελεπούρι Αχιλλέα (ο οποίος δεν είχε καν ενημερωθεί πως παντρεύεται) και σα να τον πιάσανε οι τύψεις, σα να το μετάνιωσε και αποφασίζει να στείλει νέο μήνυμα να επιστρέψει πίσω η Ιφιγένεια και να κρυφτεί. Όμως ο αδελφός του ο Μενέλαος τον εμποδίζει και του παραθέτει όλη την ωμή αλήθεια. Του υπενθυμίζει ότι έκανε τα πάντα, έταζε ρουσφέτια, μίλαγε με τους πάντες προκειμένου να εκλεγεί από τους Έλληνες αρχιστράτηγος τους για την Τροία:
«Ήθελες δόξες Αγαμέμνονα αλλά φάνηκες λίγος. Αυτά έχει η πολιτική, λίγοι είναι εκείνοι που φτάνουν στην κορυφή και δεν σκοντάφτουν». Έξαλλος ο Αγαμέμνονας μα ο Μενέλαος τώρα που τον έχει βρει σε μια στιγμή αδυναμίας του που θέλει ν’ αθετήσει τον χρησμό των Θεών σώζοντας την κόρη του συνεχίζει λέγοντάς του: «Η εξουσία είναι όπλο για να βοηθούμε, όχι τον εαυτό μας μα τους άλλους, αυτούς που μας τη δώσανε. Αλλιώς είναι σε χέρια ανάξια. Τα αμέτρητα χέρια που ‘σφιξες στον δρόμο, σ’ ανέβασαν εκεί που φιλοδοξούσες, πρώτος μέσα στους πρώτους κι αμέσως άλλαξες. Η σιγουριά του μεγάλου στρατηγού ξεφούσκωσε μαζί με τους ανέμους» κι είχε δίκιο. Ο παντοδύναμος διοικητής αρχιστράτηγος των Ελλήνων που σκότωσε και το ιερό ελάφι της Άρτεμις ζήτησε τη βοήθεια των Θεών και η «τηλεδιοίκησή» τους του έστειλε μέσω του μάντη Κάλχα χρησμό. Η Άρτεμις για το αίμα του ιερού ελαφιού της ζητά το αίμα της πρωτότοκης κόρης του για να φυσήξει άνεμος και να πλεύσουν οι Έλληνες, την Τροία να κατακτήσουν.
Με τη σειρά του ο Αγαμέμνονας ενημερώνει τον αδελφό του πως ο πόλεμος δεν γίνεται για κείνον και για την τιμή του. «Ένα πρόσχημα θέλανε οι Έλληνες και τους το έδωσες στο πιάτο. Χρόνια τώρα θέλανε τα πλούτη της Τροίας. Την Ελλάδα την έχετε αρρωστήσει εσείς -και εσείς πρέπει να την γιατρέψετε», λέει αποποιούμενος πια οποιαδήποτε ευθύνη του ενώ είναι έτοιμος να παραδοθεί στη μοίρα του. Γνωρίζει πολύ καλά ότι από την στιγμή που θα μάθουν οι Έλληνες πως θα πάει ενάντια σε θεϊκή εντολή χρησμού θα θανατωθεί και αυτός και η γυναίκα του και τα παιδιά του και για πάντα αμαυρωμένο θα μείνει τ’ όνομά του κι όχι ένδοξο στους αιώνες όπως επιθυμεί.
Η Ιφιγένεια έφτασε και μαζί της η Κλυταιμνήστρα. Βλέπω την ταινία πια μηχανικά και λέω κοίτα πόσο διαφορετικά λειτουργεί η τραγική ειρωνεία και η προοικονομία στον σημερινό θεατή. Ο αρχαίος θεατής θα απολάμβανε την παράσταση της Ιφιγένειας και πιθανόν να έλεγε από μέσα του «Αχ η έρμη η Ιφιγένεια δεν ξέρει πως την πάνε για σφαγή. Κοίτα την πώς αγαπάει τον πατέρα της, τι σεβαστικιά είναι, τι ωραία λόγια τού ξεστομίζει και κείνος θα τηνε σκοτώσει». Κι όταν στη συνέχεια η Ιφιγένεια ανακαλύπτει την πλεκτάνη και την βλέπουν να ικετεύει τον πατέρα της να ζήσει λέγοντάς του:
«Κοίτα με είμαι ένα κορίτσι που λαχταράει να ζήσει. Να ζήσω, να περπατάω στον ήλιο γιατί να θέλω να πεθάνω; Θα μουνα τρελή. Καλύτερα να ‘μαι δυστυχισμένη και να ζω, παρά νεκρή και δοξασμένη».
Προφανώς κει να τους πιάνανε τα ζουμιά και οι συγκινήσεις. Ενώ στο τέλος όπου η Ιφιγένεια αποδέχεται το τέλος της και συνειδητοποιεί ότι δεν ωφελεί να θέλει τ’ αδύνατα λέει: «Σήμερα θα πεθάνω να τ’ αποφύγω δεν μπορώ αλλά πώς θα πεθάνω μόνο γω τ’ αποφασίζω και το αποφάσισα. Θα πεθάνω ήρεμα, περήφανα, ωραία. Αυτό θα ‘ναι για μένα κάποια νίκη. Οι Έλληνες με μια φωνή ζητούν τον θάνατό μου πώς να τους αψηφήσω; Μιας και η Ελλάδα θέλει τη ζωή μου της την δίνω» και ζητά να της φέρουν τα νυφικά της πέπλα και το στεφάνι για να οδηγηθεί στον θάνατό της.
Οι θεατές ίσως θα χαιρόντουσαν για το ψυχικό μεγαλείο της. Θα επευφημούσαν το σθένος της τη θυσία που κάνει η κοπέλα για την Ελλάδα. Έλα όμως που ως σημερινός θεατής θέλω να δω την Ιφιγένεια να λέει ένα ηχηρό όχι. Μήτε μου αρέσει να την βλέπω να παρακαλάει ανάμεσα σε τόσους άνδρες ποιος θα της σταθεί. Μήτε που χει τη μάνα της ασπίδα να προσπαθεί το μοιραίο ν’ αποτρέψει ουρλιάζοντας:
«Δεν είναι θυσία είναι φόνος. Φόνος, ύπουλος άνανδρος φόνος», απολαμβάνω. Ήθελα όλοι οι Έλληνες να λέγανε προστατεύστε το κορίτσι αλλά στην ταινία ο όχλος των Ελλήνων στρατιωτών γηπεδικά κραυγάζει το σύνθημα «Θυσία / θυσία / να πάρουμε την Τροία».
Ο Μιχάλης Κακογιάννης βάνει την Ιφιγένειά του να ανεβεί τον δικό της ανηφορικό γολγοθά με τα πέπλα της τα νυφιάτικα που την οδηγεί στο μαχαίρι του Κάλχα και τον γάμο της με τον θάνατο. Οι άνεμοι όσο ανεβαίνει δυναμώνουν και ο όχλος των Ελλήνων φωνάζει φεύγοντας: πάμε στα καράβια, ενώ ο Αγαμέμνονας ανεβαίνει γοργά τα σκαλοπάτια μήπως και προκάμει το κακό· μα μέσα στους καπνούς ακούει το παιδί του να ουρλιάζει καθώς την αρπάζουν ο μάντης Κάλχας με τους ιερείς. Μέσα από τα μάτια του Κώστα Καζάκου που υποδύεται τον Αγαμέμνονα βλέπουμε το βλέμμα του ηττημένου πατέρα, καθώς θωρεί το παιδί του να σφάζεται άδικα.
Η Ιφιγένεια του Κακογιάννη πεθαίνει, δεν ωραιοποιείται ο θάνατός της ποιητικά. Καμία Άρτεμις δεν βάζει στη θέση της Ιφιγένειας ελάφι και της χαρίζει την αθανασία. Η αθανασία της Ιφιγένειας κατακτιέται από την πράξη της αυτοθυσίας της. Της οικειοθελούς θυσίας της, γιατί απαιτείται και η συναίνεση και η ένθερμη πίστη της θυσιαζόμενης για να λειτουργήσει μια τελετουργική πράξη όπως η θυσία. Η θυσία της αποσκοπεί στο να ενισχυθούν οι δεσμοί οι κοινωνικοι και έτσι το θύμα, το εξιλαστήριο, να επιτρέψει πάνω του να εκτονωθούν οι βίαιες εντάσεις μιας ομάδας που βράζει το αίμα της από την αναμονή για έναν πόλεμο κατακτητικό, που θα τους αποφέρει κέρδη και που ποτέ δεν θα δικαστούν για τα εγκλήματά τους.
Είναι ο Ευριπίδης είρωνας στην Ιφιγένειά του και υπονομεύει τα κίνητρα θανάτου της ηρωίδας υπονομεύοντας και τον ίδιο τον τρωικό πόλεμό του- και τα κίνητρά του μα και το κείμενό του ωραιοποιεί την πράξη της θυσίας στα μυαλά μας. Η Ιφιγένεια πεθαίνει για την Ελλάδα, για τον πατέρα της, για τη δόξα που θα πάει στους άντρες και έρχομαι στο σήμερα και ερωτώ. Αξίζει ποτέ η θυσία μιας αθώας ζωής για οποιονδήποτε σκοπό; Θυσίες κάνουμε όλοι καθημερινά με διαφορετική βαρύτητα για τον καθένα μας. Αξίζουν όμως οι θυσίες μας αυτές ή απλά μας θυμώνουν και θα μας οδηγήσουν μελλοντικά σε έναν όχλο που θα ζητά θυσίες και Ιφιγένειες;
Η ταινία κλείνει με το βλέμμα της Ειρήνης Παππά ως Κλυταιμνήστρα να ‘ναι καρφωμένο στα χίλια ελληνικά καράβια που αποπλέουν. Ένα βλέμμα όλο δύναμη που σκοτεινιάζει καθώς τα μαύρα της μαλλιά που τα φυσά ο αέρας πέφτουν στο πρόσωπό της προοικονομώντας έτσι το άγαστο μίσος της και το τι θα επακολουθήσει όταν με το καλό επιστρέψει νικητής ο ένδοξος σύζυγός της, Αγαμέμνονας. Η Ιφιγένεια του Μιχάλη Κακογιάννη διεκδίκησε το όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας το 1978 και το έχασε για μία μόνο ψήφο. Τελικά παρατηρώ τόσο στη ζωή όσο και στην τέχνη η κάθε ψήφος είναι σημαντική και μπορεί να κάνει τη διαφορά. Όπως και οι θυσίες που επιλέγουμε να κάνουμε.
Hidden track: [Άντε επειδή το βάρυνα πολύ το κλίμα θέλω να μοιραστώ τις άχρηστες πληροφορίες που μου έκαναν εντύπωση] Ο Πάνος Μιχαλόπουλος που υποδύεται τον Αχιλλέα μου θύμησε τον Μπραντ Πιτ στην αμερικάνικη Τροία σε κάποια πλάνα. Ο αρχαίος στρατός των Ελλήνων δεν είναι κομπάρσοι μα ο ελληνικός στρατός της εποχής μιας και ο υπουργός Άμυνας Αβέρωφ είχε δώσει την εντολή να βοηθήσουν επειδή ήταν μεγάλος θαυμαστής της ταινίας Ηλέκτρα του Μιχάλη Κακογιάννη. Ο δε ελληνικός στρατός δεν γούσταρε γιατί είχε κάνει πριν την ταινία Αττίλας ’74 και του είχαν θυμώσει που τους παρουσίαζε κάπως. Την ταινία χρηματοδότησε το Ελληνικό Κέντρο Κινηματογράφου.
