Ο κρόκος γιορτάστηκε στην ελληνική μυθολογία και ποίηση. Ο Όμηρος επαίνεσε «το φεγγάρι σαφράν» και κοίμισε τον Δία σε ένα κρεβάτι από σαφράν, λωτό και άνθη υάκινθου. Θεοί και θεές, νύμφες, με γιλέκα ντυμένοι και ρούχα σε χρώμα σαφράν.
Το βότανο θαυμάστηκε ιδιαίτερα για το άρωμα, την πορτοκαλί-χρυσή απόχρωση και τις θεραπευτικές του ιδιότητες. Στην αρχαιότητα νερό από σαφράν πασπαλίστηκε στους πάγκους των θεάτρων, τα πατώματα των δεξιώσεων ήταν γεμάτα φύλλα κρόκου και μαξιλάρια γεμισμένα με άνθη σαφράν.
Το χρώμα του ήταν σύμβολο της πίστης. Σε μια βοτανική ιστορία, ένας νεαρός άνδρας ονόματι Κρόκος πέθανε από ανεκπλήρωτη αγάπη για τη βοσκοπούλα Σμίλαξ και οι κρόκοι μεγάλωσαν από τον τάφο του.
Ο Ιπποκράτης, ο Θεόφραστος, ο Θεόκριτος, ο Βιργίλιος, ο Διοσκουρίδης, ο Πλίνιος έγραψαν επίσης γι ‘αυτό και οι Έλληνες αναδεικνύονται ως οι ισχυρότεροι υποστηρικτές του στον αρχαίο κόσμο.
Το σαφράν είναι το έντονο κόκκινο στίγμα του Crocus sativus, που καλλιεργήθηκε από πολύ νωρίς από τους Μινωίτες που έγιναν πλούσιοι εξάγοντάς τον σε όλο τον κόσμο της ανατολικής Μεσογείου. Τοιχογραφίες στο παλάτι της Κνωσού στο νησί της Κρήτης απεικονίζουν θεριστικές μηχανές σαφράν εν ώρα εργασίας. Πολύ μετά την εξαφάνιση της μινωικής κοινωνίας, το σαφράν ήταν σχεδόν τόσο πολύτιμο όσο ο χρυσός.
Ο Θεόφραστος παρασύρθηκε από την ύπαιθρο της Ελλάδας με χρώμα σαφράν τον τέταρτο αιώνα π.Χ., και σημείωσε ότι το άρωμα του σαφράν, το οποίο ποικίλλει περισσότερο από οποιοδήποτε άλλο χαρακτηριστικό του φυτού, ήταν το πιο αγνό στην Κυρήνη.
Ο αρχαίος Ρωμαίος ποιητής Βιργίλιος προσκαλεί τις μέλισσες: «Αφήστε τους κήπους γλυκούς με σαφράν να τις παρασύρει». Ένα άρωμα στα ρωμαϊκά λουτρά, το σαφράν πασπαλίστηκε στους δρόμους της πόλης όταν ο Νερών (Ρωμαίος αυτοκράτορας) μπήκε στη Ρώμη.
Ο κρόκος σαφράν είναι πιθανώς εγγενής στη Μικρά Ασία και την Ελλάδα, αλλά οι αρχαίοι αμφισβήτησαν την πηγή του καλύτερου σαφράν. Ο Διοσκορίδης είπε την Κορυκία ενώ οι Ρωμαίοι προτιμούσαν το σαφράν της Κιλικίας.
Ο Διοσκορίδης περιγράφει μια μέθοδο για την παρασκευή ενός φαρμακευτικού ελαίου κρόκου το οποίο ονομάζει κροκίνονο, μια παστίλια με γλυκό άρωμα, που μοιάζει κάπως με τη μυρωδιά της μυρτιάς, με μαλακτική και θερμαντική ικανότητα.
Ο Πλίνιος δίνει δύο τρόπους για την καθαρότητά του: τρίζει σαν να είναι εύθραυστο και τσιμπάει το πρόσωπο και τα μάτια. Προτείνει μάλιστα να μη χρησιμοποιηθεί ποτέ στα τότε σαλέ, αλλά το σαφράν σε σκόνη σε γλυκό κρασί είναι ένα «υπέροχο μείγμα για να ψεκάσετε το θέατρο».
Αναφέρει επίσης, το σαφράν δεν αναμειγνύεται καλά με μέλι ή οποιοδήποτε γλυκό, αλλά αναμιγνύεται εύκολα με κρασί ή νερό. Θα πρέπει να φυλάσσεται σε κουτί με κέρατα. Φαρμακευτικά, αναφέρει, πολλές θεραπείες που γίνονται με σαφράν. Μειώνει τη μέθη, προκαλεί ύπνο και είναι αφροδισιακό. Υπάρχουν αλοιφές σαφράν για τα μάτια και τα αυτιά, για την ουρική αρθρίτιδα και για την αναπαραγωγή όμορφων παιδιών.
Ο Crocus sativus παράγει τη γεύση, το φάρμακο και τη βαφή που χρησιμοποιούν οι Έλληνες και οι Ρωμαίοι, και το φυτό χρησιμοποιείται ακόμα και σήμερα.
Το δηλητηριώδες σαφράν, Colicicum fallale, ήταν επίσης γνωστό στους αρχαίους: ο Διοσκορίδης προειδοποιεί για αυτό και το ονομάζει κολχικόν.
Εξαιρετικό σαφράν καλλιεργήθηκε άγριο στην Ιταλία, αλλά οι Ρωμαίοι προτίμησαν να αγοράσουν την καλλιεργημένη, παρασκευασμένη μορφή από την Ελλάδα. Με την παρακμή της Ρώμης, το σαφράν δεν χρησιμοποιήθηκε πλέον ως αρωματικό. Αργότερα οι Άραβες το έφεραν στην Ισπανία, όπου ονομάζεται azafrán από το αραβικό sahafaran ή το περσικό zahafaran.
Το Crocus cartwrightianus είναι το άγριο ελληνικό σαφράν που θα το συναντήσουμε στην Αθήνα και τα κυκλαδίτικα νησιά. Ο Crocus sativus, ο παραμυθένιος κρόκος σαφράν του αρχαίου κόσμου, είναι γνωστός μόνο στην καλλιέργεια. Ο C. cartwrightianus συχνά θεωρείται παραλλαγή. Και οι δύο έχουν τη συνήθεια να παραμένουν ανοιχτά τη νύχτα και σε κακές καιρικές συνθήκες, και οι δύο έχουν λαμπρά ερυθρά στίγματα που προεξέχουν ανάμεσα στα πέταλα.
Ακριβό στην αρχαιότητα όπως και σήμερα, είναι το πιο ακριβό από τα καρυκεύματα.
Αυτή η χρυσαφένια όψη που χαρίζει στα πιάτα και στα φλιτζάνια μας, είναι πολύτιμη όχι μόνο για αυτό το υπέροχο χρώμα αλλά και για τις ιδιότητές του. Ένα ισχυρό αντιοξειδωτικό, όχι μόνο χρυσαφένιο στο πιάτο μας αλλά και στην ψυχή μας…
