Όταν ο Οιδίποδας έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας, έγινε βασιλιάς της Θήβας, σώζοντας την πόλη από το τέρας με τον άλυτο γρίφο. Αυτό πού δεν ήξερε όμως ήταν ότι λίγο πιο πριν είχε σκοτώσει τον πατέρα του, Λάιο, και τώρα, ως βασιλιάς της Θήβας, παντρεύεται τη μητέρα του, Ιοκάστη. Το ότι «δεν το ήξερε» είναι κάπως διφορούμενο βέβαια: Έχοντας φύγει από την Κόρινθο όπου μεγάλωσε, είχε ήδη λάβει τον χρησμό ότι θα γινόταν δολοφόνος του πατέρα του και σύζυγος της μητέρας του, χωρίς βέβαια ο ίδιος να γνωρίζει όλα αυτά τα χρόνια ποιοι ήταν οι πραγματικοί του γονείς. Μόλις αντίκρισε την αλήθεια, ο Οιδίποδας δεν άντεχε να δει τίποτα άλλο μέσα στην τραγικότητά του, και, έχοντας εκπληρώσει όλους τους χρησμούς, αυτοτυφλώθηκε.
Το έργο του Σοφοκλή από τον 5ο αι. π.Χ. που παρουσιάστηκε για πρώτη φορά, αποτελεί παράδοση για το ελληνικό θεατρικό καλοκαίρι. Φέτος, βλέπουμε τον Οιδίποδα υπό τη σκηνοθετική ματιά του Δημήτρη Καραντζά, ο οποίος επιλέγει να βασιστεί και στο σενάριο του Πιερ Πάολο Παζολίνι για την ταινία “Oedipus Rex”. Συνομιλήσαμε μαζί του για το έργο που παρουσιάζει αυτό το καλοκαίρι σε περιοδεία, αλλά και για το μέλλον του Θεάτρου, σύμφωνα με τα νέα δεδομένα:
Ποια πτυχή του Οιδίποδα συναρπάζει μέχρι και σήμερα, καθιστώντας τον κλασικό;
Η χωρίς τελειωμό διαδρομή προς την αυτογνωσία. Προς την ανάσυρση και τη βαθύτερη γνωριμία με την ταυτότητα, με αυτό που λέμε «εαυτός». Ο Οιδίπους χωρίς προέλευση και χωρίς προορισμό έχει μόνο την ταυτότητα του σωτήρα. Είναι ο σωτήρας ενός λαού λόγω της επίλυσης του αινίγματος της Σφίγγας – αυτή είναι η μόνη του βάση. Η διαδρομή του μέχρι την αποκάλυψη και τη βαθύτερη γνώση (που μοιάζει σ’ ένα άλεκτο και ασυνείδητο κομμάτι να την κατέχει) είναι επώδυνη και συντριπτική. Ωστόσο το σπουδαίο είναι ότι ο Οιδίπους στο τέλος λυτρώνεται. Γίνεται ένας σοφός. Ένας αθώος άνθρωπος που γνωρίζει πια τα πάντα και το μόνο που εύχεται είναι «Να ζήσετε. Όπου και όπως θελήσει η τύχη». Η πράξη της τύφλωσης -πέρα από την προφανή οδύνη που έχει- εμπεριέχει μια ανακούφιση. Μια εξαίρεση του Οιδίποδα από τη ζωή. Ένας τυφλός προφήτης που προτείνει τη συνέχεια της ζωής χωρίς τη φρικτή θέασή της. Ζει χωρίς πια να βλέπει και εύχεται να μπορούσε και να μην ακούει. Ένας περιφερόμενος και συνειδητοποιημένος πια φιλόσοφος.
Οιδίπους του Σοφοκλή και Οιδίπους του Παζολίνι. Σε ποια σημεία αντιπαρατίθενται αυτές οι δύο οπτικές;
Δεν υπάρχει καμιά αντιπαράθεση. Υπάρχει σύμπνοια. Το υλικό της μετάφρασης του Βολανάκη είναι σχεδόν συγγενικό με το υλικό του σεναρίου του Παζολίνι. Στις αφηγήσεις του Παζολίνι που έχουν ενταχθεί στην παράσταση διαστέλλονται/ διογκώνονται και φωτίζονται πτυχές που ενυπάρχουν στον Σοφοκλή. Όπως για παράδειγμα το στοιχείο της γνώσης. Τα πρόσωπα μοιάζουν εξαρχής να γνωρίζουν. Μια περιοχή τους έχει μια άγνωστης προέλευσης γνώση, την οποία αρνούνται να κοιτάξουν. Ένα άλλο στοιχείο που φωτίζεται είναι η έντονη σαρκική σχέση Οιδίποδα – Ιοκάστης. Η σαρξ εκ της σαρκός της Ιοκάστης είναι την ίδια στιγμή παιδί της, εραστής της και η ίδια μοιάζει να τον αποτρέπει από την αλήθεια προκειμένου να διατηρήσει τη σταθερά. Και την αγάπη που έχει για μια σάρκα που γεννήθηκε από τη σάρκα της. Τέλος, στον Παζολίνι ο Οιδίπους τελειώνει με αυτή την υπέροχη σκηνή / αφήγηση που βρίσκει τον Οιδίποδα να βρίσκει μια σωτηρία στη μελωδία των παιδικών του χρόνων… Ο Οιδίπους ξαναγίνεται παιδί. Εκεί γυρνάει. Εκεί ξαναβρίσκει την ταυτότητά του. Τον εαυτό του. Που στα παιδικά του χρόνια δολοφονήθηκε.
Στον Οιδίποδα βλέπουμε έναν ήρωα έρμαιο του πεπρωμένου του. Εσείς βλέπετε εν τέλει κάτι το επαναστατικό στον Οιδίποδα;
Πράγματι ο Οιδίπους μοιάζει να βρίσκεται εντός μια τεράστιας παγίδας. Μιας παγίδας που στήνεται ερήμην του. Επαναστατικός είναι ο τελευταίος του μονόλογος. Σ’ αυτόν, με την τύφλωση φαίνεται να αντιδρά σε μια κοινωνία ψεύδους, μια κοινωνία ανώριμη και ανήθικη και να βρίσκει μια γαλήνη μέσα από την πιο επώδυνη πράξη. Σ’ αυτό βρίσκεται κάτι βαθιά επαναστατικό… με την τύφλωση γυρνάει την πλάτη σε ένα σαθρό κατασκεύασμα. Που είναι η ίδια η ζωή.
Από τις online παραστάσεις, (ξανά) στα ανοιχτά θέατρα με περιοδεία. Ποιο είναι το μέλλον των online παραστάσεων; Βλέπουμε ότι και ως καλλιτεχνικός διευθυντής του θεάτρου Προσκήνιο επενδύετε σε αυτές.
Το μέλλον των online παραστάσεων οφείλει να είναι παροδικό. Το θέατρο, πράξη καθαρά ενωτική και επιδραστική μόνο εξαιτίας της φυσικής παρουσίας ηθοποιών και κοινού, δεν μπορεί να γίνει application, ούτε way of life, ούτε άλλες ανόητες και άνοστες λέξεις που έχουμε βρει για να περνάμε απομονωμένοι και αποβλακωμένοι χρόνο με το κινητό ή το laptop μας. Το θέατρο είναι αυτό που είναι και είναι εκεί που είναι. Αφήστε τους ανθρώπους να πάνε στο θέατρο όπως αφήνετε τους ανθρώπους να πηγαίνουν σε όλα τα υπόλοιπα μέρη. Και ενθαρρύνετε τους, μην τους αποθαρρύνετε – όλα αυτά απευθύνονται σε άνωθεν αυτιά και μάτια που έχουν επιδείξει εξόχως ντροπιαστική αδιαφορία. Όσον αφορά στο Προσκήνιο θα είμαι ξεκάθαρος- καθαρά και μόνο για λόγους ανάγκης θα ενταχθεί αυτή η διαστρέβλωση του θεάτρου (online παράσταση έναντι εισιτηρίου) στον προγραμματισμό.
Τι είναι οι «τραγωδίες δωματίου» στις οποίες θα επικεντρώνεται το Θέατρο Προσκήνιο;
Είναι η «Μήδεια» που είχαμε κάνει στη Μικρή Επίδαυρο, είναι ο «Οιδίπους» που ετοιμάζουμε τώρα είναι η «Φαίδρα» της Μαρίνας Τσβετάγιεβα- που θα ανεβάσουμε αντί του Ιππολύτου που είχαμε ανακοινώσει αρχικά- και διαπραγματεύεται τον ίδιο μύθο άλλα με πιο λυρική διάθεση. Είναι στην ουσία μια μελέτη πάνω στην τραγωδία και στο ανθρώπινο. Στα επιχειρήματα και όχι στο μεγάλο και μεγαλόστομο σχήμα. Η φιλοσοφία, ο στοχασμός και το μέγεθος αυτών των κειμένων θέλει ησυχία και κοντινή απόσταση και όχι κραυγές.
«Ο πολιτισμός δεν είναι μόνο αρχαιολογία και αρχαιολαγνεία· είναι, και οφείλει να είναι, πρωτίστως παρόν»
Ποιες προκλήσεις καλείστε να αντιμετωπίσετε ως νέος καλλιτεχνικός διευθυντής σε μια τέτοια συγκυρία;
Να επιστρατεύσω όσες δυνάμεις έχω, όσους ανθρώπους εκτιμώ και εμπιστεύομαι και μαζί να αντισταθούμε σ’ αυτήν τη λαίλαπα που απειλεί τον πολιτισμό (και λόγω κορωνοϊού και λόγω πολιτικών αποφάσεων). Μακροπρόθεσμα στόχος είναι να γίνει ένας πυρήνας ανθρώπων και έργων (νέων έργων, έργων από το κλασικό ρεπερτόριο και από το αρχαίο δράμα) και φυσικά να προσκληθούν άνθρωποι με τους οποίους έχουμε καλλιτεχνική συγγένεια και κοινές ανησυχίες να σκηνοθετήσουν.
Τι δεν «ακούει» το Υπουργείο Πολιτισμού για την προστασία της θεατρικής σκηνής την ερχόμενη σεζόν;
Απολύτως τίποτα. Κωφεύει και αδιαφορεί για το πώς ζουν οι άνθρωποι της τέχνης. Στήνει απλήρωτα πανηγυράκια σε αρχαιολογικούς χώρους χωρίς κριτήρια επιλογής και προσπαθεί να κερδίσει τις εντυπώσεις σε μια μάχη που δεν κερδίζεται με τίποτα. Ο πολιτισμός δεν είναι μόνο αρχαιολογία και αρχαιολαγνεία· είναι, και οφείλει να είναι, πρωτίστως παρόν. Άλλα υπάρχει βαθύ σκοτάδι ως προς αυτό. Ακούσαμε το επιπόλαιο και ανεδαφικό ότι δεν μπορούν να υπολογίσουν πόσοι είναι οι καλλιτέχνες, κατόπιν το φιάσκο του μητρώου με τους ιμπρεσάριους και τους κωμικούς ηθοποιούς, και δεν έχουμε καμία στρατηγική ή πλάνο για την αντιμετώπιση των καλλιτεχνών και των θεάτρων για την ερχόμενη- επώδυνη σεζόν. Το πιο οδυνηρό είναι να βλέπεις ανθρώπους που εκτιμάς να υποκλίνονται σ’ αυτές τις τακτικές και να τις υπερασπίζονται προς ίδιον όφελος – ενώ είναι και οι ίδιοι καλλιτέχνες. Λυπηρό. Το μόνο που ξέρω είναι ότι θα στηριχθώ στις δυνάμεις μου και σε δυνάμεις άλλων, σε ιδιωτικές πρωτοβουλίες που μπορεί να διατηρούν ακόμα ελεύθερη τη σκέψη και το δικαίωμα να οραματίζονται. Όσο αντέξω.
Όλοι έλεγαν ότι τίποτα δεν θα είναι ίδιο μετά την καραντίνα. Εσείς ποιες αλλαγές βλέπετε ήδη να σχηματίζονται στον τομέα του Θεάτρου;
Κάποια πράγματα έγιναν πιο ξεκάθαρα. Είδα ολοκάθαρα ότι δεν υπάρχει κανένα ενδιαφέρον από το Υπουργείο Πολιτισμού για το θέατρο. Είδα ακόμα ότι υπάρχει πολύ μεγάλο ενδιαφέρον από το κοινό και δίψα για το θέατρο.
