Ένα διαμαντάκι έπεσε πριν λίγο καιρό στα χέρια μου και έρχεται από τη Βόρεια Μακεδονία που, αν και δίπλα μας, δεν μας είναι πολύ γνωστή συγγραφικά. Το βιβλίο είναι μια συλλογή διηγημάτων με τίτλο «Ο Άντρας μου» (εκδόσεις Gutenberg) από τη Ρούμενα Μπουζάροφσκα, γεννημένη το 1981 στα Σκόπια, με παππού και γιαγιά Έλληνες, πρόσφυγες του εμφυλίου πολέμου.
Πρόκειται για έντεκα ιστορίες γυναικών που μιλούν για την καθημερινότητά τους και τη σχέση τους με τους συντρόφους ή και με τα παιδιά και τους γονείς τους με έναν τρόπο ανελέητα και αφοπλιστικά ειλικρινή. Αυτά που μας διηγούνται οι ηρωίδες είναι πράγματα που συχνά δεν τολμούμε να παραδεχτούμε ούτε καν στον εαυτό μας, είναι σαρκαστικά, σκληρά, αστεία, τραγικά, εντελώς απομυθοποιημένα κι έχουν όλα να κάνουν με τη θέση τους ως γυναίκες σε μια αυστηρά πατριαρχική κοινωνία, μια θέση που και οι ίδιες ίσως δεν έχουν συνειδητοποιήσει και διαιωνίζουν ασυνείδητα.
Οι άντρες όμως των γυναικών αυτών δεν έχουν να παλέψουν για τη θέση τους, για εκείνους είναι δεδομένη, το ίδιο και η εκτίμηση που εκλαμβάνεται ως αυτονόητη απ’ όλους. Είναι ο Γκόραν, ο ατάλαντος ποιητής με τις «κενές φλυαρίες». Ο Γκέντσο που κατηγορεί τα γονίδια της γυναίκας του για κάθε πρόβλημα του γιου του. Ο γυναικολόγος που «παριστάνει τον καλλιτέχνη» και πιστεύει ότι «οι άντρες είναι το πνεύμα και οι γυναίκες το σώμα». Για τη μητρότητα που ίσως δεν είναι και τόσο «μαγικό πράγμα». Για την κοινωνική πίεση για οικογενειακή αποκατάσταση, την υποκρισία και τις αποτυχημένες απιστίες.
Όπως γράφει στη εισαγωγή της η Αλεξάνδρα Ιωαννίδου, Σλαβολόγος, καθηγήτρια Πανεπιστημίου Μακεδονίας, που έχει κάνει την εξαιρετική μετάφραση του βιβλίου στα ελληνικά:
«Μέσα από αυτές τις ιστορίες των γυναικών, η συγγραφέας εκφράζει το πόσο αδιέξοδη και για τα δύο φύλα είναι η παγίδα των ρόλων, μια παράδοση που τα εγκλωβίζει σε υποταγή, ανταγωνισμούς, φόβους, αισθήματα ανεπάρκειας, υποχωρητικότητα, υποκρισία, αλλά και επιθετικότητα, αδιαφορία, εγωισμό, ψέματα, εκμετάλλευση, αμοιβαία περιφρόνηση.
Οι γυναίκες αφηγήτριες νιώθουν με τον έναν ή τον άλλον τρόπο άβολα, βρίσκονται στο κατώφλι κάποιας μεγάλης αλλαγής ή εξέγερσης απέναντι σε ένα περιβάλλον πολύ γνώριμο, σύγχρονο αλλά και βαλκανικά πατριαρχικό».
Η Μπουζάροφσκα είναι καθηγήτρια λογοτεχνίας και μεταφράστρια μεγάλων συγγραφέων, έχει εκδώσει βραβευμένα και πολυμεταφρασμένα έργα και έχει παίξει κεντρικό ρόλο στα γυναικεία κινήματα της πατρίδας της. Για το έργο και τη δράση της μίλησε στο ελculture:
Τι σε ενέπνευσε να γράψεις τις ιστορίες στο βιβλίο σου «Ο Άντρας μου»;
Έγραφα ήδη, όταν σιγά σιγά συνειδητοποίησα ότι υπήρχε μια θεματική στις ιστορίες μου, που δημιουργούσε ένα κοινό πλαίσιο. Η ιδέα ήρθε όταν έγραψα το πρώτο διήγημα της συλλογής «Ο άντρας μου ο ποιητής», ως αντίδραση στην κακής ποιότητας ποίηση που διάβαζα ή άκουγα από άντρες χωρίς ταλέντο αλλά με μεγάλη αυτοπεποίθηση. Αυτό το είδος της ποίησης που επικεντρώνεται κυρίως στο πώς γράφει ο ποιητής, λες και του μιλάει ο θεός ο ίδιος, με εξόργισε και άρχισα να φαντάζομαι πώς θα είναι να είσαι η σύζυγος ενός τέτοιου ανθρώπου και να πρέπει διαρκώς να αντέχεις τον χαρακτήρα του. Έτσι γεννήθηκε η πρώτη ιστορία.
Ύστερα συνειδητοποίησα ότι μπορούσα να χτίσω και τις άλλες ιστορίες γύρω από αυτή τη θεματική, εφόσον έγραφα για γυναίκες, οι οποίες ιστορικά είχαν καθοριστεί αλλά και καταπιεστεί από το συζυγικό και οικογενειακό τους καθεστώς. Αντιθέτως οι άντρες συνήθως καθορίζονται από την επαγγελματική τους ιδιότητα, γι’ αυτό και επέμεινα στην ιδέα του άντρα ποιητή, πρέσβη, γυναικολόγου, γενικού διευθυντή κλπ. Επίσης είχα επίγνωση ότι οι γυναικείες φωνές λείπουν από τη λογοτεχνία και ως εκ τούτου οι γυναικείες εμπειρίες, καλές ή κακές, δεν είναι μέσα σε μια κανονικότητα. Έτσι προσπάθησα να γράψω διηγήματα, όπου οι γυναίκες ήταν οι προβληματικές ηρωίδες, που φαινομενικά θα μιλούσαν για τους συζύγους τους, αλλά στην πραγματικότητα θα μιλούσαν για τις ίδιες.
Οι ιστορίες σου περιλαμβάνουν και αληθινά γεγονότα που συνέβησαν σ’ εσένα ή σε γνωστούς/ές σου;
Φυσικά, αλλά οι συγγραφείς γνωρίζουμε πολύ καλά ότι οι ιστορίες χρειάζεται να δομούνται με συγκεκριμένο τρόπο που να συναντούν τον αναγνώστη. Νομίζω ότι κάνω ό,τι κάνουν πολλοί μυθιστοριογράφοι: Παίρνω ένα πραγματικό στοιχείο, κάτι που είδα, άκουσα, συνέβη σε μένα ή κάποιον άλλον και μετά επινοώ τα υπόλοιπα με φόντο την τοπική πραγματικότητα. Θέλω οι ιστορίες μου να είναι ρεαλιστικές, οπότε φροντίζω, ώστε η γλώσσα και το κοινωνικό πλαίσιο να είναι ρεαλιστικά. Για παράδειγμα, η ιστορία «8η Μαρτίου» παρουσιάζει διάφορα πράγματα που μου είπαν κάποιοι συνάδελφοί μου. Θεώρησαν ότι ήταν καλοπροαίρετες συμβουλές για τη ζωή μου, αλλά στην ουσία μού έλεγαν ότι δεν θα ήμουν τίποτε, αν δεν παντρευόμουν και δεν έκανα παιδιά, και μου πουλούσαν επαρχιώτικη ηθικολογία. Αυτό μου συνέβαινε συχνά όταν ήμουν μεταξύ 20 – 30 ετών και τότε δεν ήξερα πώς να αμυνθώ απέναντι σε αυτές τις αυτόκλητες συμβουλές για το πώς να ζήσω τη ζωή μου σύμφωνα με τα πατριαρχικά πρότυπα. Οπότε έγραψα γι’ αυτό και επινόησα αστεία και αμήχανα συμβάντα για τους ανθρώπους που μου τα έλεγαν αυτά, σε μια προσπάθεια να δείξω την υποκρισία τους.
Η κριτική σου στάση απέναντι στην πατριαρχία περιλαμβάνει και τις γυναίκες, ως «φρουρούς της πατριαρχίας», όπως μου είχε πει κάποτε μια ψυχοθεραπεύτρια; Πώς το εξέλαβαν οι γυναίκες και άντρες αναγνώστες/-ριες;
Φυσικά. Οι ηρωίδες μου είναι «ελαττωματικές» και πολύ συχνά «φρουροί της πατριαρχίας», αλλά αυτό δεν σημαίνει ότι δεν είναι τα θύματά της. Δεν είναι εύκολο να ξεφύγεις από αιώνες καταπιεστικής παράδοσης, αλλά είναι πολύ εύκολο να κατηγορείς τις γυναίκες ότι υποστηρίζουν την πατριαρχία, ενώ δεν ωφελούνται από αυτήν. Εν τέλει είναι πανεύκολο να κατηγορείς τις γυναίκες για τα πάντα, όπως καλά μας έμαθε η πατριαρχία. Νιώθω ότι οι ηρωίδες μου είναι πραγματικές με όλα τους τα προβλήματα και σε αυτό έγκειται η ενσυναίσθησή μου. Ελπίζω οι αναγνώστες να σκεφτούν για ποιο λόγο αυτές οι γυναίκες νιώθουν και μιλούν έτσι – υπάρχει ένα κοινωνικό και ιστορικό πλαίσιο σε όλο αυτό. Όσο για τους άντρες και γυναίκες αναγνώστες/-ριες, οι περισσότερες είναι γυναίκες, αλλά οι στατιστικές δείχνουν ότι οι γυναίκες διαβάζουν έτσι κι αλλιώς περισσότερο από τους άντρες. Έχω νιώσει την προκατάληψη και υπήρξαν άντρες που μου είπαν ανοικτά ότι δεν ενδιαφέρονται για τις γυναικείες αφηγήσεις. Τους φαίνονται συναισθηματικές, μικροπρεπείς και ασήμαντες, όχι όπως το επικό, εγωιστικό αρσενικό αφήγημα. Αυτό έχει αλλάξει την τελευταία δεκαετία από τότε που έγραψα το βιβλίο. Και πιστεύω ότι οι άντρες που διαβάζουν βιβλία είναι πιο χειραφετημένοι, οπότε έχω εξίσου μεγάλη αποδοχή από άντρες και γυναίκες.
Έχεις δει αλλαγές υπέρ των γυναικών στη Βόρεια Μακεδονία και αν ναι, τι έπαιξε ρόλο σε αυτό;
Η Βόρεια Μακεδονία πέρασε πολύ δύσκολα με την αυταρχική διακυβέρνηση του Νίκολα Γκρούεφσκι, που ίσως θα θυμάστε ως την κυβέρνηση που έχτισε το τεράστιο, άσχημο άγαλμα του Μεγάλου Αλεξάνδρου στη μέση της πλατείας μας και κατέστρεψε το κέντρο της πόλης ανακατασκευάζοντάς το σε μια μορφή εθνικιστικής τρέλας. Τότε λοιπόν αυτή η πολύ συντηρητική κυβέρνηση ήταν ιδιαίτερα ανάλγητη απέναντι στα ανθρώπινα δικαιώματα και βεβαίως τα δικαιώματα της γυναίκας. Έκαναν για παράδειγμα την έκτρωση εξαιρετικά δύσκολη και ταπεινωτική για τη γυναίκα, περνώντας έναν νέο νόμο.
Όμως παραδόξως εκείνη η περίοδος πραγματικά δυνάμωσε το γυναικείο κίνημα και μπορώ να πω ότι έχουμε μια υπέροχη και δραστήρια φεμινιστική κοινότητα που περιλαμβάνει κάθε γενιά. Έχει σημειωθεί πρόοδος μέσω νέας νομοθεσίας, όπως ο νόμος που δεν εμποδίζει τις εκτρώσεις, η κύρωση της Σύμβασης της Κωνσταντινούπολης για την πρόληψη και αντιμετώπιση της βίας κατά των γυναικών και η ψήφιση του νόμου κατά των διακρίσεων. Υπάρχει μικρότερη πρόοδος στον πολιτικό και επιχειρηματικό τομέα, όπου εξακολουθούν να κυριαρχούν οι άντρες. Παράλληλα, όμως έχουν γίνει πολύ μεγάλα βήματα στην αφύπνιση σχετικά με τον σεξισμό, την ενδοοικογενειακή βία, τις γυναικοκτονίες, την παρενόχληση και πολλά ακόμα γυναικεία ζητήματα, κάτι που άλλωστε είναι ορατό σήμερα στις περισσότερες δυτικές χώρες.
Θα θέλαμε να μας πεις περισσότερα για τη δράση σου και το κίνημα #ΜeΤoo στη Β. Μακεδονία. Πού κυρίως απευθύνθηκε, ποια είναι τα αποτελέσματα και η προοπτική;
Ενώ το #ΜeΤoo κίνημα ήταν σε μεγάλη έξαρση, βλέπαμε ότι στο δικό μας περιβάλλον η δημόσια συζήτηση για τις γυναίκες επικεντρωνόταν στο ότι δεν ήταν πιστευτές και ότι «τα ήθελαν». Υπάρχει άγνοια σχετικά με το πόσο συχνά οι γυναίκες πέφτουν θύματα κακοποίησης και παρενόχλησης, οι θεσμοί δεν αποκρίνονται σε αυτό το είδος του μισογυνισμού και λείπει και η αλληλεγγύη μεταξύ των γυναικών σε αυτά τα θέματα, καθώς πολλές γυναίκες έχουν εσωτερικεύσει αυτόν τον μισογυνισμό. Οπότε επτά από εμάς, φεμινίστριες και κοινωνικά δραστήριες φίλες, αποφασίσαμε να ιδρύσουμε τη δική μας πρωτοβουλία που ονομάζεται #segakazhuvam στα μακεδονικά και #tanitregoj στα αλβανικά και που σημαίνει «Μιλάω τώρα». Η έμφαση δίνεται στο τώρα, ως απάντηση στο ερώτημα «Γιατί δεν μίλησες νωρίτερα, γιατί δεν τον κατήγγειλες 30 χρόνια πριν, τι περίμενες;». Θέλαμε να πούμε ότι είναι άσχετο το πότε συνέβη κάτι, από τη στιγμή που το λέμε τώρα.
Η καθεμιά μας επικοινώνησε με 10-20 γυναίκες και τους ζήτησε να διηγηθούν μια προσωπική ιστορία κακοποίησης ή παρενόχλησής τους από κάποιον με θέση ισχύος. Τους ζητήσαμε να μοιραστούν την ιστορία τους μια συγκεκριμένη μέρα, στις 16 Ιανουαρίου 2018 το μεσημέρι, χρησιμοποιώντας τα παραπάνω hashtags. Όταν ήρθε η ώρα, όλες μας μοιραστήκαμε τις ιστορίες μας και μετά εκατοντάδες άλλες γυναίκες άρχισαν να μοιράζονται και τις δικές τους. Ξαφνικά άνοιξε μια πόρτα που δεν γινόταν να ξανακλείσει. Όλα τα προβλήματα βγήκαν στην επιφάνεια. Πολύς κόσμος σοκαρίστηκε, άλλοι προσβλήθηκαν, αλλά δημιουργήθηκε χώρος για δημόσια συζήτηση και διάλογο και άλλαξε για πάντα ο τρόπος σκέψης μας για τη σεξουαλική παρενόχληση και κακοποίηση. Αναδείχθηκε επίσης το γεγονός ότι πολλά κορίτσια έχουν υποστεί κακοποίηση στην εκπαίδευση, από τους δασκάλους ή καθηγητές τους, και βέβαια στη δουλειά τους.
Θα θέλαμε να μας μιλήσεις και για την πρωτοβουλία PeachPreach. Πώς οι γυναίκες αποφασίζουν να διηγηθούν τις ιστορίες τους; Υπάρχει κάποιο κοινό χαρακτηριστικό σε αυτές;
Το PeachPreach είναι μια εκδήλωση με γυναικείες αφηγήσεις που σχεδιάστηκε από την Ana Vasileva κι εμένα. Εμπνευστήκαμε από ένα φεστιβάλ διηγήσεων στο Split που λεγόταν Prichigin, εμείς ωστόσο αποφασίσαμε να επικεντρωθούμε στις γυναίκες, γνωρίζοντας ότι υπο-εκπροσωπούνται στη δημόσια σφαίρα. Θέλαμε να προσφέρουμε μια πλατφόρμα, όπου μπορούν να έχουν φωνή, να μοιραστούν τις εμπειρίες τους, να μπορούν να είναι αστείες, πανέξυπνες και καινοτόμες, αλλά και προβληματικές! Προσκαλούμε συνήθως έξι γυναίκες διαφορετικών επαγγελμάτων και συμφωνούμε μια θεματική. Είχαμε θεματικές όπως «Την πρώτη φορά που…», «Ερωτικές επιστολές», «Τρίχες», «Κάνοντας business” ή «Μου ήρθε περίοδος» (μια λέξη που αποφεύγουμε να αρθρώσουμε). Έγινε απίστευτα δημοφιλές, μερικές φορές έμοιαζε και με stand up event. Επίσης συμπεριλάβαμε τοπικές αφηγήτριες από την πρώην Γιουγκοσλαβία και κάναμε μια διεθνή έκθεση με ξένους συγγραφείς. Είναι απελευθερωτικό, διασκεδαστικό και συγκινητικό, από τα πιο ωραία πράγματα που έχω κάνει!
Τι επιδιώκεις με το να δίνεις ουσιαστικά φωνή στις γυναίκες, με έναν τόσο ειλικρινή και ρεαλιστικό τρόπο;
Θα ήθελα να κανονικοποιήσω τις εμπειρίες των γυναικών και να δημιουργήσω ένα ντοκουμέντο, ένα αρχείο της εποχής μας, δείχνοντας ότι τα προβλήματά μας είναι παγκόσμια και επανεμφανίζονται με διάφορες μορφές μέσα στην Ιστορία.
Τέλος, γνωρίζοντας για τις ελληνικές σου ρίζες αλλά και για αρκετές δυσκολίες που αντιμετώπιζες σε ταξίδια σου προς την Ελλάδα, θα ήθελα να σε ρωτήσω, αν τα πράγματα είναι επί της ουσίας διαφορετικά τώρα μετά τη Συμφωνία των Πρεσπών το 2018.
Η Συμφωνία των Πρεσπών ήταν ένα συναισθηματικό ορόσημο για μένα και την οικογένειά μου και την είδα σαν έναν απαραίτητο επίλογο μετά από δεκαετίες αχρείαστης έχθρας μεταξύ των δύο χωρών, που μας είχε αποδυναμώσει πνευματικά και υλικά. Ένιωσα ότι μπορούσαμε ξανά να αναπνεύσουμε, τελειώνοντας με αυτήν την εξουθενωτική διαμάχη που τράφηκε μέσα από δεκαετίες εθνικισμού. Συνεπώς, είμαι πολύ χαρούμενη που αυτό έληξε και μπορώ να διακρίνω τον ενθουσιασμό και την καλή θέληση και στις δύο πλευρές. Οι δε μεταφράσεις των βιβλίων μου στα ελληνικά είχαν ιδιαίτερη σημασία για μένα, καθώς ο παππούς και η γιαγιά μου ήταν Έλληνες πρόσφυγες από τον εμφύλιο. Γι’ αυτό και οι συγκρούσεις μεταξύ των δύο χωρών ήταν ιδιαίτερα επώδυνες για μένα. Ο παππούς μου ήταν ιδεαλιστής και ξέρω ότι θα ήταν πολύ περήφανος σήμερα, πράγμα που με συγκινεί ακόμα περισσότερο. Όσο για την ταυτότητά μου ως Μακεδόνισσα από τη Βόρεια Μακεδονία, ελπίζω να μη μου την αρνηθούν πλέον μετά τη Συμφωνία. Μου την έχουν αρνηθεί πολλές φορές, υπήρχαν μάλιστα άνθρωποι στην Ελλάδα που μου έλεγαν κυριολεκτικά ότι δεν υπάρχω. Ελπίζω να έχουμε πλέον λιγότερες τέτοιες αρνητικές εμπειρίες και περισσότερες θετικές, με τη λογοτεχνία που μας φέρνει πιο κοντά.
Για την ιστορία της οικογένειάς της η Ρούμενα Μπουζάροφσκα έχει γράψει εδώ
