Από τις εκδόσεις Πόλις κυκλοφορούν δύο μυθιστορήματα εντελώς διαφορετικά μεταξύ τους από κάθε άποψη: τεχνοτροπία, ύφος, προσέγγιση, ιστορική περίοδο, στην οποία εκτυλίσσονται. Όμως έχουν και κάτι κοινό, το οποίο μάλιστα είναι αρκετά σημαντικό ώστε να μου δώσει την ευκαιρία να τα αντιπαραθέσω σε μια απόπειρα συγκριτικής κριτικής: και τα δύο αποτελούν εκδοχές, διασκευές, σπουδές πάνω στον αρχέτυπο μύθο του Οδυσσέα.
Το “Neverhome” του Αμερικανού Λερντ Χαντ και «Η μεγάλη ιδέα» του Γάλλου Αντόν Μπεραμπέρ μοιάζουν φαινομενικά όσο η μέρα με τη νύχτα. Το πρώτο είναι ένα μυθιστόρημα που εκτυλίσσεται μέσα στο χάος του Αμερικάνικου Εμφυλίου (1861-65), ενώ το δεύτερο έχει να κάνει με την Ελληνική ιστορία του εικοστού αιώνα: ένας μεταπτυχιακός φοιτητής την περίοδο της δικτατορίας (κάτι που ο αναγνώστης συμπεραίνει έμμεσα, αφού ο Μπεραμπέρ είναι ασαφής ως προς τις ημερομηνίες, τους τόπους και τα ονόματα, αφήνοντας τα πάντα συγκεχυμένα) αποφασίζει να αναζητήσει μια αινιγματική φιγούρα, τον Σαούλ Καλογιάννη, και παίρνει συνέντευξη από διάφορους ανθρώπους που είχαν διασταυρωθεί μαζί του.
Σύντομα αντιλαμβάνεται κανείς ότι και οι δύο συγγραφείς μας παρουσιάζουν δύο πολύ διαφορετικές εκδοχές του Οδυσσέα. Καταρχάς ο Χαντ μας αντιστρέφει τον ίδιο τον μύθο με ιδιαίτερη ευρηματικότητα: η Πηνελόπη παίρνει τη θέση του Οδυσσέα και ο Οδυσσέας μένει σπίτι να την περιμένει. Η Κόνστανς είναι μια γυναίκα που θέλει να συμμετάσχει εθελοντικά στον πόλεμο με την πλευρά των Βόρειων. Έτσι, ντύνεται άντρας, συνεννοείται με τον φιλήσυχο άντρα της να προσέχει το αγρόκτημα και παίρνει τους δρόμους για να καταταχθεί.
Όμως είναι η επιστροφή της στο σπίτι που αποτελεί μια πολυετή και επίπονη περιπλάνηση. Σας φαίνεται τραβηγμένο; Κι όμως, τετρακόσιες γυναίκες έκαναν ακριβώς αυτό την περίοδο του Αμερικάνικου Εμφυλίου! Η Κόνστανς είναι ένας άνθρωπος που δεν χωράει στο καλούπι της Αμερικανίδας συζύγου του δέκατου ένατου αιώνα. Νιώθει την ανάγκη να γνωρίσει τον κόσμο, να ταξιδέψει, να συμμετάσχει σε περιπέτειες, να σφυρηλατήσει μια δική της ταυτότητα αντί να ετεροκαθορίζεται από άντρες. Είναι σκληροτράχηλη, δυνατή, καλή στο σημάδι, ικανή. Όμως ο Χαντ δεν εξιδανικεύει τις εμπειρίες της. Όπως και τόσοι άντρες, έτσι κι εκείνη μεταμορφώνεται από τις φριχτές εμπειρίες του πολέμου, γίνεται πιο σκληρή, πιο ανελέητη, στοιχειωμένη. Είναι στιγμές που παραλίγο να ξεχάσει την ανθρωπιά της. Συνεπώς το ταξίδι της επιστροφής της είναι ένα ταξίδι εσωτερικής αναζήτησης αλλά και ένα ταξίδι αναζήτησης του ρόλου μιας γυναίκας πέρα από τα προκαθορισμένα μονοπάτια.
Ο Οδυσσέας του Μπεραμπέρ είναι σαφώς πιο συμβατικός. Ο αινιγματικός Σαούλ Καλογιάννης είναι μια φιγούρα μυστηριώδης. Άλλοι τον θεωρούν ήρωα και άλλοι απατεώνα. Από την Σμύρνη του ’22 όπου υπηρέτησε στον στρατό, ως την Αμερική, είναι ένας περιπλανώμενος τυχοδιώκτης, χαρισματικός αλλά και ηθικά αμφιλεγόμενος. Ο στόχος του αφηγητή είναι να αναζητήσει τα ίχνη του και να διαμορφώσει μια πιο καθαρή εικόνα γι’ αυτόν συνομιλώντας με τους ανθρώπους που τον γνώρισαν έστω και για λίγο, έστω και πολλά χρόνια πριν.
Από τις πρώτες κιόλας συνεντεύξεις γίνεται σαφές ότι ο Μπεραμπέρ ενδιαφέρεται πρωτίστως να τονίσει τη ρευστή και σχετική φύση της ιστορίας. Οι μαρτυρίες δεν είναι απόλυτες ούτε και σαφείς, μεταφέρουν εντυπώσεις οι οποίες συχνά αντιφάσκουν. Όπως λέει χαρακτηριστικά ένας από τους ανώνυμους χαρακτήρες που γνώρισαν τον Καλογιάννη, «εδώ δεν υπάρχει τίποτα που να ικανοποιεί το μοντέρνο γούστο, αυτή την παιδική σαγήνη που ασκούν τα αδιαμφισβήτητα γεγονότα, οι μονοσήμαντες αλήθειες, η ομοφωνία των απόψεων…ένας μύθος δεν διεκδικεί σαφήνεια, αντιφάσκει, μερικές φορές ξεχνιέται σε λεπτομέρειες άσχετες. Λέει και ψέματα. Πολλά».
Ποια είναι συνεπώς η μεγάλη ιδέα του τίτλου; Μπορεί να είναι οποιαδήποτε μεγάλη ιδέα οδηγεί στην καταστροφή. Ο εθνικιστικός μεγαλοϊδεατισμός που οδήγησε στη Μικρασιατική Καταστροφή και, μισό αιώνα αργότερα με διαφορετική μορφή, στη χούντα; Η ίσως η έννοια της ίδιας της ιστορίας και ο τρόπος με τον οποίο την αντιλαμβανόμαστε ή την χειραγωγούμε; Οι προεκτάσεις είναι ομολογουμένως ενδιαφέρουσες.
Τα δύο μυθιστορήματα είναι εντελώς διαφορετικά από πλευράς ύφους γραφής. Ο μεν Χαντ είναι λιτός στη γλώσσα, χωρίς περιττολογίες, αλλά ταυτόχρονα μπορεί να γίνει λυρικός και έντονα ποιητικός χωρίς εξεζητημένες υπερβολές. Στον αντίποδα, ο Μπεραμπέρ έχει το μικρόβιο που έχουν πολλοί σύγχρονοι Γάλλοι διανοούμενοι. Αν και ξέρει να γράφει καλά όντας εμφανώς ευφυής, η πρόζα του είναι πυκνή, παραληρηματική, χωρίς διαλόγους, χαρακτήρες ή πλοκή, συχνά επιτηδευμένη και φλύαρη, με αποτέλεσμα να γίνεται ανιαρή. Ακόμα και για τους λάτρεις αυτής της γραφής, το αποτέλεσμα είναι υπερβολικό.
Στο εσώφυλλο διαβάζω ένα είδος μανιφέστου του Μπεραμπέρ για το σύγχρονο μυθιστόρημα (το οποίο ομολογώ ότι δεν αντιλαμβάνομαι πλήρως) σύμφωνα με το οποίο το μυθιστόρημα μπορεί να επινοήσει εκ νέου τον εαυτό του και να γίνει εντελώς λυρικό. Σέβομαι αυτή την άποψη, αλλά στην περίπτωση που επικρατήσει θα πρότεινα τα μυθιστορήματα να συνοδεύονται από ταμπλέτες καφεΐνης για να μένουν ξύπνιοι οι αναγνώστες. Το έργο του Μπεραμπέρ έχει πράγματα να πει, επιδεικνύει ταλέντο στη γλώσσα, αλλά εν τέλει αδικεί τον εαυτό του με την επίπλαστη επιτήδευση. Ο Χαντ μπορεί να εκθέσει εξ’ ίσου καίριους προβληματισμούς με μεγαλύτερη αμεσότητα και οικονομία. Η δική του εκδοχή για τον Οδυσσέα είναι τελικά πιο ανθρώπινη, πιο απτή και πιο ενδιαφέρουσα.
