Μικρασιατική Καταστροφή και παιδική λογοτεχνία: 4 βιβλία που διαβάσαμε

Πώς παρουσιάζεται σήμερα το 1922 στα παιδικά και νεανικά βιβλία μέσω της μυθοπλασίας; Διαβάσαμε και ξεχωρίσαμε 4 προτάσεις που κυκλοφορούν και αξίζουν την προσοχή μας

Έτος Mνήμης για τη Μικρασιατική Καταστροφή. Η Μικρασιατική Καταστροφή ήταν ένα τραύμα που δεν επουλώθηκε ποτέ για τον Ελληνισμό. Πώς παρουσιάζεται σήμερα το 1922 στα παιδικά και νεανικά βιβλία μέσω της μυθοπλασίας; Πώς ζωντανεύουν ξανά αυτές οι τραγικές στιγμές, τα πρόσωπα – οι πρωταγωνιστές της εποχής; Πώς διαμορφώνεται το κατάλληλο έδαφος για να δημιουργήσει ερωτήματα, να προκαλέσει περαιτέρω αναζήτηση για τον πόλεμο, το προσφυγικό, την πολιτική των κρατών, τα ιδανικά;

Διαβάσαμε και ξεχωρίσαμε 4 προτάσεις που κυκλοφορούν και αξίζουν την προσοχή μας.

[ 1 ]

Ο τελευταίος Έλληνας της Σμύρνης – Εκδόσεις Πατάκη

Μια φιλοδοξία και μια τραγική αλήθεια που για χρόνια υπέμενε να βγει στο φως. Η αλήθεια που έπρεπε να γίνει λέξεις. Ένα χρέος που έπρεπε να εκπληρωθεί.

Βρισκόμαστε στη σημερινή Σμύρνη. Ένα συνέδριο µεταφραστών πρόκειται σύντομα να ολοκληρωθεί μέσα στις µέρες του Πάσχα. Στον κήπο της Αγίας Φωτεινής, της µικρής εκκλησίας που έχει παραχωρήσει στο ολλανδικό προξενείο για τις θρησκευτικές ανάγκες της ορθόδοξης κοινότητας, δυο άνθρωποι συναντιούνται τυχαία το βράδυ της Μεγάλης Παρασκευής, λίγο πριν βγει ο Επιτάφιος. Ένας νεαρός µεταφραστής, ο Ραφαήλ, με καταγωγή από τη Σμύρνη κι ένας μοναχικός υπερήλικας, ο κυρ Μανουήλ, παλιός µαθητής της παλιάς, ένδοξης Ευαγγελικής Σχολής Σµύρνης.

Η µαθητική εργασία του κυρ Μανουήλ στα 12 χρόνια του για έναν σπουδαίο άνθρωπο που θαύμαζε, ένα σημειωματάριο με ξεθωριασμένο εξώφυλλο, μαζί με σημειώσεις για όλα όσα συνέβησαν το βράδυ της 27ης Αυγούστου 1922, όταν μαθεύτηκε πως ο Δεσπότης Χρυσόστομος της Σμύρνης βρέθηκε νεκρός, θα σταθεί το εύρημα της συγγραφέως για να μιλήσει για έναν σπουδαίο άνθρωπο, τον Χρυσόστομο Σμύρνης.

Πώς µπορεί να γίνει η αλήθεια λέξεις; αναρωτιέται ο νεαρός µεταφραστής. Εκείνος τις λέξεις έχει συνηθίσει να τις µεταφράζει, πώς θα µπορούσε να «µεταφράσει» γεγονότα και συναισθήµατα, να τα κάνει λέξεις και να φτιάξει ένα βιβλίο µε την αλήθεια τους;

Η Ελένη Δικαίου, παραδίδει ένα εξαίρετο μυθιστόρημα για νέους, βαθιά συγκινητικό, δίχως ίχνος μελοδραματισμού και με απών το υποκειμενικό βλέμμα ενός «ιστορικού θύματος» που στέκεται με αξιοπρέπεια απέναντι σε ένα τεράστιο γεγονός, θέλοντας να διεισδύσει στη σκέψη και να κινήσει τους νευρώνες του πνεύματος για αναζήτηση και μελέτη. Μας συστήνει έναν σπουδαίο Έλληνα και μαζί με αυτόν ένα τραγικό ιστορικό γεγονός. Μια αληθινή ιστορία με μυθοπλαστικό θα τολμούσε να πεις κανείς βλέμμα.

Η συγκίνηση προκύπτει αβίαστα μέσα από τις λέξεις που ζωντανεύουν τις εικόνες ενός τραγικού και σκοτεινού παρελθόντος, που ωστόσο δεν σταματά στον παρελθοντικό χρόνο σαν ένα σκονισμένο αρχειακό συρτάρι, αλλά με την έξυπνη γραφή της, η Ελένη Δικαίου δημιουργεί γέφυρες με το σήμερα, υπογραμμίζοντας τον παραλογισμό και την αγριότητα εν γένει των πολέμων, όποιες και αν είναι οι συμμετέχουσες πλευρές, στο όνομα όποιας θρησκείας, γεωγραφικής περιοχής ή δύναμης κι αν έχουν την αφετηρία τους, συνθέτοντας τελικά ένα οικουμενικό αντιπολεμικό ύμνο.

Συγγραφέας: Ελένη Δικαίου

[ 2 ]

Μέλη και Μέλεκ – Εκδόσεις Διόπτρα

Στο βιβλίο Μέλη και Μελέκ, σκηνικό της ιστορίας της Βάνας Μαυρίδου αποτελεί το γεγονός της Μικρασιατικής Καταστροφής. Η Μέλη γιαγιά σήμερα, ξετυλίγει την προσωπική της ιστορία ξεκινώντας με τον τόπο γέννησής της, το μέρος που αγάπησε όσο κανένα άλλο στον κόσμο. Γεννήθηκε στο Αϊδίνι το 1915. Ήταν μοναχοπαίδι και οι γονείς της δούλευαν στον φούρνο του παππού. Ζούσαν σε ένα όμορφο μεγάλο σπίτι  που «είχε πολλές πόρτες για να μπαίνουν μέσα οι χαρές», όπως συνήθιζε να της λέει τότε η δική της γιαγιά. Το σπίτι ήταν σε μια μικτή γειτονιά Ελλήνων και Τούρκων.

Η καλύτερη φίλη της Μέλης ήταν η Διδώ, αλλά στην καρδιά της Μέλης μια ξεχωριστή θέση είχε και η Μελέκ, η κούκλα της με τις καστανές πλεξούδες με τα δύο – μπλε φιογκάκια που της την έραψε η γιαγιά τότε που γεννήθηκε. Όλα ήταν καλά μέχρι που η Μέλη έκλεισε τα επτά της χρόνια, τον Αύγουστο του 1922, όταν γεμάτοι ανησυχία οι γονείς της σιγοψιθύριζαν δίχως εκείνη να καταλαβαίνει. Ο πόλεμος τους είχε επισκεφθεί. Ο τόπος δεν χωρά Έλληνες και Τούρκους μαζί πια. Το μόνο που θα θυμάται από εκείνη την ημέρα είναι το χέρι της μαμάς της να την τραβάει βιαστικά. Στις βάρκες στριμωγμένοι όλοι με άλλους πολλούς για άγνωστο προορισμό, χωρίς τη Μέλεκ. Η αγαπημένη της κούκλα, η Μελέκ, δεν ήταν πια μαζί της…

Τα νήματα που κινεί η ζωή είναι άγνωστα σε εμάς τους ανθρώπους και οι ιστορίες που πλέκονται εν αγνοία μας πολλές. Γιατί την ίδια στιγμή που η Μέλη και η οικογένειά της παλεύει να χτίσει και πάλι τη ζωή της σε ένα νέο μέρος, μια άλλη οικογένεια θα χτίσει και εκείνη τη ζωή της στα ερείπια του σπιτιού της Μέλης. Τα προσωπικά τους κειμήλια, οι οικογενειακές τους μνήμες θα διασωθούν και θα τους επιστραφούν ακόμα και μετά από δεκαετίες, πολύ απλά γιατί κάποιος νοιάστηκε να τις προστατεύσει, να τις φροντίσει. Γιατί κάποιος κατάλαβε πόσο εύκολα αλλάζουν οι κανόνες του παιχνιδιού κι όταν εσύ βρεθείς σε θέση δυσμένειας τότε κάποιος άλλος θα ευχόσουν να σε είχε φροντίσει.

Κι εδώ η προσπάθεια της Βάνας Μαυρίδου, να παραμερίσει τον πόνο και την έχθρα που συχνά ξεχειλίζει τις ψυχές των ανθρώπων και να σπείρει την ανθρωπιά, την κατανόηση και τη γενναιοδωρία είναι πολύ αξιόλογη και συγκινητική. Δεν θέλει να μας μάθει ιστορία, να ζυγίσει πολιτικές αποφάσεις και να δικάσει. Θέλει να αναδείξει τη δυναμική των ανθρώπινων ιστοριών ως δημιουργούς και φορείς ελπίδας ακόμα και στην πιο σκοτεινή σελίδα της ανθρωπότητας.

Μια εμπνευσμένη, συγκινητική ιστορία μνήμης και ανθρωπιάς… 100 χρόνια από τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Συγγραφέας: Βάνα Μαυρίδου
Εικονογράφος: Ρένια Μεταλληνού

 

[ 3 ]

Το πέρασμα, Αϊβαλί-Μυτιλήνη, 1922 –  Εκδόσεις Πατάκη

Το μεγάλο φευγιό. Μέσα σε μια στιγμή ό,τι πιστεύουν πως είναι σταθερό και αμετακίνητο θα ανατραπεί. Το μεγάλο φευγιό. Μωρά που μοιάζουν με μπόγους πετάγονται από το καράβι, μαζί με όλα τα περιττά αντικείμενα, δεν αντέχει άλλο βάρος το καράβι, κλάματα βουβά, πρόσωπα σκοτεινιασμένα, στενοχώριες μοιρασμένες, αντοχές που δοκιμάζονται,

«Αυτό το “εγώ αντέχω” της γιαγιάς μού καρφωνόταν στο μυαλό τις επόμενες μέρες, μετά από κάθε χαμό, αλλά και όλα τα χρόνια που ακολούθησαν, στα μνημόσυνα του νου. Ως και τώρα που μιλάω -τώρα- το συλλογιέμαι και πάντα αναρωτιέμαι πόσο άραγε άντεχε ο άνθρωπος»

Κάπου μεταξύ Αυγούστου και Σεπτεμβρίου 1922 στο σπίτι της Ελένης ετοιμάζουν γιορτή. Μπορεί τα γενέθλια του παππού Δημήτρη που θα γινόταν 50 χρονών να μην τα γιόρταζαν ποτέ αλλά φέτος, που κανείς δεν ήξερε τι θα συμβεί την επόμενη χρονιά με τον ελληνικό στρατό να αποχωρεί. Μπακλαβάδες, πρασόπιτες, γιαπράκια με σταφίδες και κουκουνάρια, λευκοί μεταξωτοί φιόγκοι, λινά τραπεζομάντληλα, όλα στις «επάλξεις». Η μάνα κάτι ψυχανεμίζεται «μήτε ξέρουμε πού θα βρισκόμαστε τον Οκτώβρη». Έτσι κάπως ξεκινάει την ιστορία της η Λιλή Λαμπρέλλη και γεμίζουμε μυρωδιές αλλοτινών εποχών, εικόνες οικογενειακής γαλήνης, δίπλα σε αγαπημένους γείτοτες, την Αισέ, και τη Ζεχρά που σύντομα θα δώσουν τη θέση τους στον γεμάτο στάχτη και μικρά καρβουνάκια αέρα που στροβιλίζονται παντού.

Οι άνδρες όλοι, μικροί και μεγάλοι στοιβάζονται σε υπόγεια, ένα καλό σενάριο. Ελπίζεις πως είναι αλήθεια.

Οι Τσέτες (Τούρκοι αντάρτες) έρχονται από παντού. Τους περικυκλώνουν. «Γιασασίν» (ζήτω στα τούρκικα)

Μικρά αγόρια ντύνονται κορίτσια. Να γλιτώσουν. Όχι όλα.

Και ύστερα ο κατήφορος για το λιμάνι. «Να κρατιόμαστε από τα χέρια». «Αντέχω».

Και ύστερα το πέρασμα. Πέντε γυναίκες και ένα μωρό –γιαγιά, μάνα, τρία μικρά κορίτσια κι ένα αβάφτιστο αγόρι– από το Αϊβαλί στη Μυτιλήνη.

«Όλοι που ταξιδεύαμε στριμωγμένοι σαν σαρδέλες πετάξαμε μωρά σε τούτο το ταξίδι. Την πατρίδα, τους πεθαμένους μας, τις συγγενείς, το σχολείο, τα βιβλία μας, το σπίτι – όλα. Πόσων λογιών χαμοί σε αυτό το πέρασμα

Γιουλέ (στο καλό)

Η βασική αφηγήτρια είναι η μεγαλύτερη από τα τρία κορίτσια, η Ελένη, εννιά χρονών εκείνη τη χρονιά. Και μας αφηγείται όλα όσα θα συμβούν, ή και όχι τις μέρες και τα χρόνια που θα ακολουθήσουν. Οι σκέψεις της, οι εικόνες που αντικρίζει, οι άνθρωποι, η προσφυγιά, τα λόγια τα σοφά του παππού Δημήτρη που στον ύπνο της σαν έρθει θα φωτίσει τη στιγμή της με ελπίδα φυλαγμένη να την μοιραστεί όταν ο πόνος θα κοπάσει «άκου, εσύ ξέρεις να ακούς. Τίποτα πιο αβάσταχτο για την ψυχή από το μίσος. Μετά η απληστία και η απάθεια. Οι πιο σπουδαίοι άνθρωποι στη ζωή, δεν είναι αυτοί που αποφασίζουν αν θα ζήσουμε ή αν θα πεθάνουμε. Είναι αυτοί που αγαπάμε και μας αγαπούν. Ν ’αγαπηθείς πολύ είναι μεγάλη ευλογία. Να αγαπήσεις πολύ είναι η μέγιστη ευλογία. Είναι το νόημα της ζωής».

Με χρωματιστό νήμα τις λέξεις της και την εξαιρετική της αφηγηματική ικανότητα, ακροβατεί με άνεση ανάμεσα στη μυθοπλασία, τις μαρτυρίες, τη λογοτεχνία, συνθέτει με επιδεξιότητα ένα συγκινητικό «πέρασμα» από το παρελθόν στο παρόν, από την οδύνη και τον καημό, στην ελπίδα και στη συνέχεια της ζωής. Μετά από 100 χρόνια, ανασύρει μνήμες σκονισμένες, και ψέματα που ζωντανεύει η μνήμη για να αντέξει και να γαντζωθεί στη ζωή και παραδίδει ένα άκρως συγκινητικό αφήγημα, δουλεμένο σε κάθε μικρή του λεπτομέρεια.

«Η ζωή μας εξαρτιέται από τις μνήμες που διαλέγουμε να τρέφουμε, σαν το παραμύθι με τον μαύρο και τον άσπρο λύκο που ζούνε μέσα σε όλους μας. Ο μαύρος τρέφεται με σκοτεινές μνήμες και ο άσπρος με φωτεινές. Μπορούμε να διαλέξουμε ποιον θα ταΐζουμε».

Συγγραφέας: Λιλή Λαμπρέλλη
Εικονογράφος: Κατερίνα Βερούτσου

[ 4 ]

Τζιέρι μου 1922 – Εκδόσεις Καλειδοσκόπιο

Στο βιβλίο Τζιέρι μου 1922 η γιαγιά της Φωτεινής θυμάται και περιγράφει τις δικές της εικόνες, θραύσματα από τη δική της ζωή. Λίγες εικόνες της γιαγιάς από μια ολόκληρη ζωή, δοσμένες στην εγγονή σαν σκόρπιες φωτογραφίες από ένα μεγάλο ταξίδι.

Από τα πρώτα χρόνια στην Τρίγλια που ζούσε μικρό κορίτσι ακόμα λίγο πριν ξεσπάσει ο πόλεμος: «Μ ’άρεσε το σχολείο Τζιέρι μου, πολύ μ’ άρεσε. Δεν επήγα πέρα από την τρίτη δημοτικού. Που να προλαβαίνω τα αδέλφια μου, έξι τους είχαμε. Δουλειές μαζί με σχολείο, νικήσανε οι δουλειές… Τότε βγήκε εκείνη η φωτογραφία. Μετά από λίγες μέρες ο πατέρας μου πέθανε. Σωτήρη τονε λέγανε, αχ μ ’αγάπαγε κι ας με σταμάτησε απ’ το σχολείο», μέχρι και λίγο αργότερα, εικόνες από τη Μικρασιατική Καταστροφή του 1922, όταν μόνο τα σύννεφα τ’ ουρανού και της καθημερινότητας σκίαζαν τη ζωή, εικόνες μέσα από την Καταστροφή, και μετά στην προσφυγιά και στη Ραφήνα που απέκτησε επιτέλους το δικό της σπίτι ξεκινώντας μια νέα ζωή:

«Σε λίγες μέρες είχαμε σπίτι. Νεροχύτη, βόθρο, καμπινεδάκι τούρκικο. Ασβεστώσαμε το χώμα που είχε για πάτωμα κάτω, σιγά σιγά μαζέψαμε πλάκες από δω κι από κει και το στρώσαμε. Επάνω στις πλάκες ζωγράφισα λουλούδια με τον ασβέστη. Να που ονειρεύτηκα και εγώ λιγάκι. Η Ραφήνα μας».

Αληθινές όλες οι ιστορίες της. Της κράτησε στη μνήμη της μία προς μία η εγγονή της Φωτεινής Στεφανίδη και ποιος ο καλύτερος τρόπος να τιμήσει τη μνήμη της αλλά και τη μνήμη όλων όσων έζησαν παράλληλες με εκείνη ζωές, μέσα στην οδύνη της προσφυγιάς αλλά πάντα με αξιοπρέπεια. Αναμνήσεις που ανασύρονται όχι με τυχαιότητα αλλά με μια γραμμική χρονική συνέπεια, διόλου αυστηρή, συνθέτοντας το παζλ μιας ολόκληρης ζωής.

Στο Τζιέρι μου, αυτή η διαδρομή των ξεσπιτωμένων από την Τρίγλια της Προποντίδας, στην Κων/λη, στην Προύσα, στο Βουκουρέστι, στην Οδησσό, στο Σκόμπελεφ του Ουζμπεκιστάν, στο Μπακού, πάλι στην Κων/λη, κι από κει στην Ελλάδα, γίνεται τραγικά επίκαιρη σήμερα, προσδίδοντας μια επιπλέον διάσταση στη μαρτυρία.

Ένα βιβλίο αυθεντικό με τις λέξεις και τις εικόνες της Στεφανίδη που έχει το ταλέντο να δημιουργεί τεράστιους θησαυρούς με μερικές μόνο σκιές από το παρελθόν, τις φθαρμένες αναμνήσεις δεκαετιών αλλά την περίσσια αγάπη της για εκείνη, τη γιαγιά της και την ιστορία της που είναι τελικά και δική της ιστορία.

Συγγραφέας-Εικονογράφος: Φωτεινή Στεφανίδη

Όλα τα βιβλία αυτά και πολλά ακόμα για τη Μικρασιατική καταστροφή μπορεί κανείς να αναζητήσει στα βιβλιοπωλεία Public

Δείτε προτάσεις Παιδικών βιβλίων για τη Μικρασιατική Καταστροφή

Εγγραφείτε στο newsletter μας

Κάθε Σάββατο θα λαμβάνετε στο e-mail σας το newsletter του ελc με τις προτάσεις μας για την εβδομάδα!

Podpourri. Ιστορίες που ακούγονται

Ακολουθήστε το ελculture.gr στο Google News

το ελculture σας προσκαλεί σε εκδηλώσεις

ΓΡΑΨΕ ΤΟ ΣΧΟΛΙΟ ΣΟΥ

Αφήστε μια απάντηση

Η ηλ. διεύθυνση σας δεν δημοσιεύεται. Τα υποχρεωτικά πεδία σημειώνονται με *

Αυτός ο ιστότοπος χρησιμοποιεί το Akismet για να μειώσει τα ανεπιθύμητα σχόλια. Μάθετε πώς υφίστανται επεξεργασία τα δεδομένα των σχολίων σας.