Είναι κοινή πια αντίληψη ότι το σύγχρονο, μεταμοντέρνο διήγημα οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στον Μπόρχες, ο οποίος με την συλλογή διηγημάτων του ”Ficciones” (Μυθοπλασίες) το 1948 εισήγαγε την μεταμυθοπλασία στο λογοτεχνικό γίγνεσθαι και επηρέασε ριζικά την έκρηξη του αισθητικού μεταμοντερνισμού τόσο στις Ηνωμένες Πολιτείες όσο και στην Ευρώπη. Συγγραφείς όπως ο Τζον Μπαρθ, ο Χούλιο Κορτάσαρ, ο Ίταλο Καλβίνο ή ο Ουμπέρτο Έκο είναι χαρακτηριστικά παραδείγματα των λογοτεχνικών απογόνων του μεγάλου Αργεντίνου συγγραφέα. Ο ίδιος θεωρούσε εξαιρετικά δύσκολη και βαρετή διαδικασία τη συγγραφή εκτενών μυθιστορημάτων, και πίστευε στη δύναμη και την αναγνωσιμότητα των σύντομων αφηγήσεων. Βεβαίως, τα κείμενα του Μπόρχες οριακά εντάσσονται στην κατηγορία του τυπικού διηγήματος. Συγγενεύουν εξ’ ίσου με δοκίμια, ανέκδοτα, επιστολές ή ημερολόγια, είδη που χρησιμοποιεί σαν τεχνάσματα για να παίξει με τον αναγνώστη, τον οποίο επιθυμεί να μπερδέψει σχετικά με την υποτιθέμενη γνησιότητα του κειμένου που διαβάζει. Μπερδεύει πραγματικές ιστορικές αναφορές με πλασματικές, προσθέτει πληθώρα υποσημειώσεων που δίνουν την εντύπωση ότι το ψευδοδοκίμιο που διαβάζουμε είναι υπαρκτό, αναφέρεται σε βιβλία και φιλοσόφους που δεν υπάρχουν, τοποθετώντας τους μαζί με γνωστά και υπαρκτά πρόσωπα ώστε να θολώσει τα όρια μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας.
Ο μυθοπλαστικός κόσμος του Μπόρχες είναι ένα φανταστικό σύμπαν λαβυρίνθων, καθρεφτών, αποκρυφισμού και αλχημείας, γνωστικών φιλοσόφων, ονείρων, ένα αμάλγαμα ιστορικών και φανταστικών αναφορών. Ο ίδιος ο Μπόρχες είχε ισχυριστεί ότι τα βασικά στοιχεία της λογοτεχνίας του φανταστικού είναι ουσιαστικά τέσσερα: το έργο μέσα σε ένα άλλο έργο, η είσοδος του ονείρου στην πραγματικότητα, το ταξίδι στον χρόνο και ο διπλός άνθρωπος, όλα εκ των οποίων εμφανίζονται με ποικιλία στα διηγήματά του. Η ουσία του ύφους του όμως έγκειται στην περιπαικτική του διάθεση.
Είχα διαβάσει κάπου ότι πουθενά αλλού δεν βρίσκουμε τόση δόση φιλοσοφίας σε λογοτεχνικά έργα του εικοστού αιώνα, με εξαίρεση ίσως τον Καμύ και τον Σαρτρ. Αυτή η παρατήρηση κατά τη γνώμη μου δίνει λάθος εντύπωση. Ο Μπόρχες πράγματι αναφέρεται σε πολλούς φιλοσόφους και φιλοσοφικά ρεύματα και είναι σίγουρο ότι ενδιαφέρεται βαθύτατα για την μεταφυσική (Σοπενάουερ, Νίτσε, Χιουμ, Αριστοτέλης, Πλάτωνας, γνωστικοί, είναι μονάχα μερικοί από τους φιλοσόφους που έχουν επηρεάσει τον Μπόρχες και αναφέρονται στα κείμενά του). Όμως δεν ασχολείται με την φιλοσοφία με σοβαροφάνεια, λες και πρόκειται πράγματι να δώσει λύσεις και απαντήσεις. Προσεγγίζει όλα αυτά σαν ένα παιχνίδι για ενηλίκους, όπου σημασία έχει η ίδια η διαδικασία του παιχνιδιού, το ίδιο το ταξίδι και όχι ο προορισμός, χωρίς συγκεκριμένο συμπέρασμα που θα οδηγήσει στην υιοθεσία ενός συγκεκριμένου κώδικα αξιών. Αυτή του η στάση νομίζω ότι κρύβει έναν υποβόσκοντα μηδενισμό. Δίνει την εντύπωση ότι ο Μπόρχες δεν παίρνει τίποτα από όλα αυτά σοβαρά, τουλάχιστον όχι σαν αυτοσκοπό. Αυτό που θεωρεί σοβαρό, το μοναδικό που έχει αξία, είναι η ίδια η διαδικασία αναζήτησης μιας πολύτιμης αλήθειας ή ενός μυστικού που θα δώσει νόημα στα πάντα, ίσως γιατί φοβάται ότι δεν υπάρχει τίποτα για να ανακαλυφθεί. Αυτή άλλωστε είναι και η ουσία της αυτοαναφορικότητας στη μεταμυθοπλασία. Δεν υπάρχει μήνυμα ή νόημα ή ισχυρισμός για κάποια απόλυτη αλήθεια στο έργο του. Ο Τζον Μπάρθ είχε γράψει ότι μην ψάχνεις για τον θησαυρό μέσα στο σεντούκι, είναι το ίδιο το κλειδί και η αναζήτησή του που αποτελεί τον θησαυρό. Άρα είναι η ίδια η γραφή, η ιστορία, το ταξίδι που μετράει, ίσως γιατί όλα τα υπόλοιπα είναι απλές ψευδαισθήσεις. Ενδεχομένως γι’ αυτό και ο Μπόρχες ήταν επιφυλακτικός απέναντι στα εκτενή και φιλόδοξα μυθιστορήματα, μέσα από τα οποία οι συγγραφείς τους προσπαθούν να αποτυπώσουν ένα όσο το δυνατόν πιο ολοκληρωμένο κομμάτι της ανθρώπινης ζωής, προσπαθούν να αποκρυπτογραφήσουν τα μυστικά της ύπαρξης, τις πτυχές του ανθρώπινου ψυχισμού. Ο Μπόρχες δεν δείχνει να πιστεύει πως οτιδήποτε από όλα αυτά είναι δυνατόν. Γι’ αυτό και στα έργα του δεν βρίσκουμε και ιδιαίτερη ανάπτυξη πολυδιάστατων ηρώων, δεν συναντάμε κάποια τάση προς την ψυχολογία. Όπως κι αν έχει όμως, το μυθοπλαστικό του σύμπαν είναι μαγικό και σαγηνευτικό. Πράγματι, όσο κανείς διαβάζει τις ξεχωριστές ιστορίες του Μπόρχες ξεχνιέται, νιώθει συνεπαρμένος από έναν κόσμο άπειρων πιθανοτήτων και δυνατών συνδυασμών.
Έτσι έχω επιλέξει τη «Βιβλιοθήκη της Βαβέλ», ένα από τα διασημότερα διηγήματα του Μπόρχες, το οποίο μάλιστα είχε γίνει και γραμματόσημο στην Αργεντινή μετά τον θάνατό του. Η αφήγηση σε πρώτο πρόσωπο γίνεται από έναν ανώνυμο βιβλιοθηκάριο, ο οποίος εξ’ αρχής αναφέρει ότι η βιβλιοθήκη είναι το σύμπαν. Είναι ατέλειωτη, γεμάτη εξαγωνικές αίθουσες πολλοί υποθέτουν ότι όπως και το σύμπαν είναι άπειρη. Μέσα σε αυτή τη βιβλιοθήκη – σύμπαν, οι άνθρωποι που ζουν έχουν κάποια ιδιότητα σχετικά με τα βιβλία: βιβλιοθηκάριοι, αποκρυπτογράφοι, μεταφραστές, κλπ. Όλοι κάνουν εικασίες σχετικά με τη φύση της βιβλιοθήκης, και με την πάροδο των εποχών διαμορφώνονται νέες αντιλήψεις και απόψεις. Σε κάποια φάση αποκρυσταλλώθηκε η συνειδητοποίηση ότι κανένα βιβλίο δεν υπάρχει εις διπλούν, καθώς όλα είναι διαφορετικά μεταξύ τους. Αντίστοιχα, το κείμενο μέσα στα βιβλία δεν είναι ανάγκη να βγάζει πάντα κάποιο νόημα σε μια γλώσσα. Πολλά βιβλία είναι απλώς τυχαίοι συνδυασμοί γραμμάτων. Αυτό όμως σημαίνει ότι αφού δεν υπάρχουν δύο όμοια βιβλία, τότε η βιβλιοθήκη περιέχει τα πάντα, όλους τους πιθανούς συνδυασμούς των γραμμάτων της αρχέτυπης αλφαβήτου και των δύο βασικών σημείων στίξεως: όλοι οι πιθανοί συνδυασμοί γραμμάτων σημαίνουν όλα όσα έχουν γραφτεί και πρόκειται να γραφτούν, όλα όσα είναι δυνατόν να γραφτούν ποτέ. Από το απολύτως ανόητο και ακαταλαβίστικο κείμενο, μέχρι τις απαντήσεις σε όλα τα αιώνια ερωτήματα που ταλανίζουν την ανθρωπότητα. Αυτή η συνειδητοποίηση αρχικά προκάλεσε χαρά, καθώς οδηγούσε στο συμπέρασμα ότι αργά η γρήγορα κάποιος θα έβρισκε σε κάποιον τόμο τις απαντήσεις που έψαχνε για κάθε δυνατό ερώτημα. Όμως, πέρασαν αιώνες και αυτό δεν βρέθηκε. Τη χαρά διαδέχθηκε η οργή, καθώς κάποιοι άρχισαν να καταστρέφουν βιβλία, θεωρώντας τη βιβλιοθήκη άχρηστη και καταστροφική.
Οι αλληγορίες της αφήγησης του Μπόρχες είναι προφανείς: η βιβλιοθήκη είναι το σύμπαν, και η αναζήτηση των τόμων είναι η αναζήτηση σε απαντήσεις στα μυστήρια της ζωής. Αυτή η αέναη και κοπιαστική αναζήτηση που δεν οδηγεί πουθενά μπορεί να εκληφθεί και σαν αναζήτηση του Θεού, ο οποίος αφ’ ενός παραμένει καλά κρυμμένος, αφ’ ετέρου όμως προκαλεί την επιθυμία, την ανάγκη, την ελπίδα ότι μετά από προσπάθεια και υπομονή μπορεί κανείς να τον ανακαλύψει. Το μέσο, ο καταλύτης αυτής της ανακάλυψης μπορεί να είναι η φιλοσοφία, η θρησκεία, η επιστήμη, η τέχνη. Το ζήτημα όμως είναι αν υπάρχει πράγματι κάτι που να νομιμοποιεί μια τέτοια αναζήτηση. Μήπως τελικά τα βιβλία που υπάρχουν είναι απλώς ανόητοι συνδυασμοί γραμμάτων, χωρίς καμιά ουσία; Παράλληλα, η έννοια ότι μέσα στη βιβλιοθήκη υπάρχουν τα πάντα που είναι δυνατόν ποτέ να εκφραστούν μέσα από την γραφή, ακυρώνει την ίδια την ανθρώπινη σκέψη, καθώς ακόμα και αυτή η διήγηση του βιβλιοθηκάριου θα πρέπει τότε να υπάρχει ήδη σε κάποιον τόμο της βιβλιοθήκης.
Μια δεύτερη αλληγορία είναι εκείνη της ακατανίκητης γραφειοκρατίας, της οποίας τα πλοκάμια είναι άπειρα. Η προσπάθεια των ανθρώπων να υπερβούν το γραφειοκρατικό σύστημα είναι καταδικασμένη, έστω κι αν το σύστημα υπάρχει για να υπηρετεί την ανθρωπότητα. Τέλος, την τελευταία δεκαετία έχουν γραφτεί αρκετά άρθρα που συσχετίζουν την βιβλιοθήκη με τον κυβερνοχώρο και χαρακτηρίζουν τον Μπόρχες σαν οραματιστή του ίντερνετ. Βλέπουμε λοιπόν πως το διήγημα είναι χτισμένο έτσι ώστε να προσφέρεται σε ποικίλες ερμηνείες και αλληγορίες, είναι φτιαγμένο σαν ένας καθρέφτης που αντανακλά ότι θέλει να δει ο κάθε αναγνώστης. Θα έλεγε κανείς ότι ο Μπόρχες είχε σαν πρωταρχικό στόχο την κατασκευή μιας αινιγματικής όσο και επιτυχημένης παραδοξολογίας, απολαμβάνοντας να φαντάζεται τους αναγνώστες του να κυνηγάνε την ουρά τους.
