H υπόθεση Ντρέιφους, που ταλάνισε και δίχασε τη Γαλλία στα τέλη του 19ου αιώνα και τις αρχές του 20ού, έμεινε ιστορικά ως ορόσημο κακοδικίας, ενώ το «Κατηγορώ…!» του Εμίλ Ζολά, η ανοικτή επιστολή του προς τον Πρόεδρο της Γαλλικής Δημοκρατίας, έγινε συνώνυμο της αποκάλυψης πλεκτανών και της στηλίτευσης των κακώς κειμένων. Ο ογδονταεξάχρονος Ρόμαν Πολάνσκι αποφασίζει να ασχοληθεί με τη συγκεκριμένη υπόθεση και να δώσει τον τίτλο «Κατηγορώ!» στην ταινία του, μην κρύβοντας με δηλώσεις του την πρόθεσή του να μιλήσει έτσι εμμέσως και για τις δικές του δικαστικές περιπέτειες και τη συνακόλουθη κατακραυγή που τον ακολουθεί δεκαετίες. Θα επιλέξω να αφήσω στην άκρη τους όποιους παραλληλισμούς της υπόθεσης Ντρέιφους προσπαθεί να κάνει με τη δική του ιστορία της αποπλάνησης αν όχι και βιασμού ανηλίκου, είτε αυτοί αφορούν τον αντισημιτισμό ως κίνητρο της δίωξης (που οκ, μοιάζουν μάλλον αστείοι για την περίπτωση του Πολάνσκι), είτε αυτοί αφορούν την αποδεδειγμένα ιστορικά άδικη δικαστική μεταχείριση και βάναυση τιμωρία ενός ανθρώπου όπως ο Ντρέιφους, με την αν μη τι άλλο πολύ λιγότερο ξεκάθαρη περίπτωση του σκηνοθέτη. Ακόμη κι αν ο Πολάνσκι θέλει με το «Κατηγορώ!» του να ασχοληθεί σε δεύτερο επίπεδο με δικά του θέματα, έχουμε κι εμείς ως θεατές την επιλογή να ασχοληθούμε με δικά μας, να κάνουμε τις δικές μας ταυτίσεις και τους δικούς μας παραλληλισμούς.
Ο Πολάνσκι συνεργάζεται στο «Κατηγορώ..!» με τον συγγραφέα και σεναριογράφο Ρόμπερτ Χάρις. Η συνεργασία των δυο τους μας είχε δώσει πριν μια δεκαετία τον«Αόρατο Συγγραφέα» και αν δούμε και τι μεσολάβησε αυτά τα χρόνια, αλλά και τι είχε προηγηθεί τα αμέσως προηγούμενα, είναι μια συνεργασία που κάνει εμφανώς κινηματογραφικό καλό στον Πολάνσκι. Επιλέγουν να διηγηθούν την ιστορία όχι με πρωταγωνιστή τον Ντρέιφους, αλλά έναν αξιωματικό του στρατού. Ο Ζορζ Πικάρ είχε λάβει μέρος ως παρατηρητής στο πρώτο στρατοδικείο που έκρινε τον Ντρέιφους ως ένοχο κατασκοπείας και τον καταδίκασε σε απόταξη και εξορία στη Νήσο του Διαβόλου στη γαλλική Γουιάνα στον Ατλαντικό (μέρος φυλάκισης και του «Πεταλούδα» μερικές δεκαετίες αργότερα). Σε μια εποχή που οι άνθρωποι δεν ντρέπονταν να μιλήσουν ανοικτά για τον ρατσισμό τους, ήταν δηλωμένος αντισημίτης. Και δεν αποτελούσε ακριβώς μειοψηφία, αφού ο αντισημιτισμός ήταν ιδιαίτερα διαδεδομένος στη Γαλλία. Στην πρώτη από τις δύο συναντήσεις του με τον Ντρέιφους στη διάρκεια της ταινίας, όταν πριν τις εις βάρος του κατηγορίες, τον είχε μαθητή σε μια σχολή πολέμου και τον βαθμολόγησε με χαμηλό βαθμό, θα του το πει ξεκάθαρα, συμπληρώνοντας όμως ότι δεν θα άφηνε ποτέ τη γενική του άποψη για τους Εβραίους να τον επηρεάσει στην επαγγελματική του κρίση κατά την άσκηση των καθηκόντων του.
Όταν ο Πικάρ διοριστεί επικεφαλής της γαλλικής αντικατασκοπείας θα ανακαλύψει στοιχεία που αποδεικνύουν ότι ο Ντρέιφους καταδικάστηκε αδίκως και ότι τα αδικήματα που του αποδόθηκαν τα έχει τελέσει άλλος αξιωματικός, ακόμη εν ενεργεία και ο οποίος εξακολουθούσε να πουλά μυστικά στους Γερμανούς. Θα μπορούσαμε να χαρακτηρίσουμε το «Κατηγορώ …!» ως procedural εποχής: η ταινία του Πολάνσκι εστιάζει στη διαδικασία. Όπως συμβαίνει και άλλες σπουδαίες ταινίες του genre, από το «Όλοι οι Άνθρωποι του Προέδρου» ως το “Ζοdiac”, η πλοκή του δεν είναι το μέσο για να οδηγηθούμε στο τέλος στις μεγάλες αποκαλύψεις και στις μεγάλες δραματικές στιγμές. Όπως κι αυτά είναι μια ταινία για τον μακρύ κι επίπονο δρόμο που απαιτείται για την ανεύρεση και την αποκάλυψη της αλήθειας, όπως κι αυτά είναι μια ταινία για τις λεπτομέρειες, για κάθε στάση του δρόμου, για την υπερπήδηση εμποδίων, για την ανάσχεση ενίοτε από εμπόδια, για πισωγυρίσματα, για αδιέξοδα, για εξακολούθηση της προσπάθειας να έρθει η αλήθεια στο φως.
Καθώς ο Πολάνσκι φιλμάρει κλειδιά που ανοίγουν ντουλάπια και γραφεία, συρτάρια που βρίσκονται μέσα τους και μέσα σε αυτούς φακέλους με πληροφορίες για πολίτες, σκέφτεσαι ότι η γαλλική κοινωνία των τελών του 19ου αιώνα έχει ήδη αρχίσει να διέπεται από ένα μοντέλο οργάνωσης που μοιάζει με το δικό μας. Ήδη οι άνθρωποι είναι γρανάζια ενός γραφειοκρατικού μηχανισμού. Ήδη έχει συμβεί ανθρωπολογικά μια μεταβολή. Ήδη οι άνθρωποι αποτελούν ταυτόχρονα και data, αποτελούν ταυτόχρονα και πληροφορίες. Το αληθινό ποιόν σου μπορεί να αποκαλυφθεί από μια φωτογραφία σου ή από ένα έγγραφό σου. Οι άνθρωποι είναι πληροφορίες που διαπλέκονται με άλλους ανθρώπους πληροφορίες σε ένα μεγαλύτερο λειτουργικό σύστημα, που έχει αρχίσει να κινείται σχεδόν αυτόνομα.
Όσο ο Πικάρ ανακαλύπτει την αλήθεια είναι ένας καλός ντετέκτιβ, ένας ευσυνείδητος αξιωματικός. Όταν όμως πηγαίνει στους ανωτέρους του βέβαιος ότι υπό το φως των νέων στοιχείων θα αποκατασταθεί η αδικία εις βάρος του Ντρέιφους και αρχίζει να βρίσκει τοίχο, έχουμε ενώπιον μας -προφανώς όχι για πρώτη φορά στην ιστορία του κινηματογράφου ή της λογοτεχνίας- το μοντέλο άνθρωπος εναντίον συστήματος. Όταν είσαι έξω από οποιοδήποτε σύστημα εξουσίας, όταν είσαι έξω από οποιοδήποτε σύστημα που λειτουργεί με έναν ορισμένο τρόπο, πάντα τα πράγματα μοιάζουν πολύ πιο ξεκάθαρα, πάντα τα διλήμματα μοιάζουν πολύ πιο εύκολα, πάντα είναι το σωστό από τη μια πλευρά και το λάθος από την άλλη. Εάν όμως όντας ενταγμένος μέσα σε ένα σύστημα διαπιστώσεις πως έχεις φτάσει σε ένα σημείο όπου αν θες να κάνεις αυτό που σου υπαγορεύει η συνείδησή σου, θα πρέπει να συγκρουστείς με την αδράνεια ή με τον δόλο του συστήματος, θα πρέπει να γίνεις δυσάρεστος, θα πρέπει να υποστείς προσωπικά το κόστος της απόφασής σου, τότε τα διλήμματα δυσκολεύουν. Όταν παύεις να είσαι ο εαυτός σου και εκπροσωπείς ταυτόχρονα έναν θεσμό, έρχεται αργά ή γρήγορα η στιγμή που πρέπει να αποφασίσεις πώς θα υποδυθείς τον ρόλο σου. Μπορεί να μην πρωταγωνιστώ ο ίδιος ενεργά σε επιλήψιμες συμπεριφορές, αλλά το «ακολουθώ το ρεύμα γιατί πού να μπλέκεις, γιατί δεν θα σώσω εγώ τον κόσμο» είναι κάτι άλλο. Ο κόσμος όμως σώζεται και ο κόσμος αλλάζει όχι από τα συστήματα, αλλά από τους ανθρώπους που έχουν αρκετά αγύριστο κεφάλι για να πάνε κόντρα στα συστήματα. Τα συστήματα έχουν ένα τρόπο να αναπαράγουν τα στάσιμα νερά τους, έχουν ένα τρόπο να αναπαράγουν το στάτους κβο, έχουν έναν τρόπο να λειτουργούν στην πραγματικότητα με τρόπο από αρκετά ως πάρα πολύ διαφορετικό από εκείνον που θα έπρεπε να λειτουργούν, με τρόπο από αρκετά ως πάρα πολύ διαφορετικό από εκείνον που τους νομιμοποιεί θεσμικά. Έχουν επίσης έναν τρόπο να κατασκευάζουν ανερυθρίαστα τις πλαστές αλήθειες τους και να ζητούν από τον κόσμο να τις πιστέψει γιατί δεν θα έλεγαν ποτέ ψέματα, γιατί υποτίθεται ότι είναι ο φορέας της αλήθειας και όχι της πλαστότητας.
Στα ογδόντα έξι του ο Πολάνσκι φτιάχνει μια ταινία στεγνή σχεδόν από συναίσθημα, σαν χειρουργός που για να πετύχει η επέμβασή του πρέπει να κάνει τη δουλειά του με απόλυτη προσήλωση, ακρίβεια, γνώση και τεχνική. Το «Κατηγορώ…!» του είναι καλό, πολύ καλό σινεμά.
