Η νυχτερίδα

Η «Νυχτερίδα», η οπερέτα του Γιόχαν Στράους του νεότερου, παρουσιάζεται σε νέα παραγωγή στην Εθνική Λυρική Σκηνή, από τις 28 Φεβρουαρίου 2014 και για 15 παραστάσεις. Έργο ανάλαφρο, γεμάτο χιούμορ και ανατροπές, πλημμυρίζει από τη μουσική της αυτοκρατορικής Βιέννης σε μουσική διεύθυνση Μιχάλη Οικονόμου, Ζωής Τσόκανου και Ανδρέα Πυλαρινού. Ο Αλέξανδρος Ευκλείδης μεταφέρει τη δράση του έργου στην αθηναϊκή μπουρζουαζία της δεκαετίας του ’60. Στο ξέφρενο πάρτι του πρίγκιπα Ορλόφσκι οι ήρωες του Στράους συναντιούνται με προσκεκλημένους-έκπληξη.

Η «Νυχτερίδα» είναι το πρώτο έργο με το οποίο ξεκίνησε τις δραστηριότητες της η Εθνική Λυρική Σκηνή, στη σκηνή του Εθνικού Θεάτρου, στις 5 Μαρτίου 1940. Το έργο είχε δοθεί στα ελληνικά. Από τότε έως και σήμερα, η «Νυχτερίδα» παρουσιάζεται πάντα στην ελληνική γλώσσα σε όλες τις παραστάσεις της στην ΕΛΣ. Η μετάφραση της νέας παραγωγής είναι του Δημήτρη Δημόπουλου.

Το πάρτι του Σοβιετικού Πρέσβη Ορλόφσκι λαμβάνει χώρα το βράδυ της 20ής Απριλίου 1967 παραμονή του στρατιωτικού πραξικοπήματος, ενώ το ξημέρωμα της επομένης βρίσκει τους ήρωες μας στα κρατητήρια. Στην παράσταση του Ευκλείδη, οι συνταγματάρχες της Δικτατορίας συναντούν τους σοβιετικούς κοσμοναύτες, τα αντίπαλα στρατόπεδα του Ψυχρού Πολέμου θερμαίνουν τις σχέσεις τους υπό την επήρεια της σαμπάνιας, ενώ τα μπαλέτα Κίροφ κονταροχτυπιούνται με εκείνα της Όπερας του Παρισιού.

Η μεταφορά στα «καθ’ ημάς» είναι μια διαδικασία απολύτως συνυφασμένη με το ελαφρό μουσικό θέατρο παγκοσμίως. Πριν θεωρηθεί ένα από τα αριστουργήματα της σοβαρής μουσικής, η «Νυχτερίδα» υπήρξε ένα λαϊκότατο έργο, που γνώρισε τοπικές διασκευές στις διαφορετικές χώρες που παίχτηκε. Η σκηνοθετική πρόταση του Ευκλείδη προκύπτει από τη λογική αυτή και επιχειρεί να ισορροπήσει ανάμεσα στον απαιτούμενο σε ένα τέτοιο έργο σεβασμό και στην εξίσου θεμιτή στο είδος της οπερέτας ασέβεια. Εξάλλου, μια από τις πιο ενδιαφέρουσες διαστάσεις της οπερέτας είναι ακριβώς αυτή: Να παίζει με τα όρια, να παράγει νόημα μέσα από ένα διαρκές μπες-βγες στα διάφορα πλαίσια με τα οποία συνδιαλέγεται: του ελαφρού θεάτρου, αλλά και της σοβαρής μουσικής, του υψηλού, αλλά και του ευτελούς, του αστικού, αλλά και του «λαϊκού», των διεθνών καλλιτεχνικών ρευμάτων, αλλά και της εντοπιότητας. Η επαναπλαισίωση που επιχειρείται στη νέα εκδοχή της «Νυχτερίδας» δεν είναι τίποτε άλλο από μια αλλαγή κάδρου: αυτό που έχει σημασία είναι ο πίνακας. Στο έργο όλα ξεκινούν από φάρσα που είχε γίνει στο παρελθόν: μετά από αποκριάτικο χορό ο Δρ. Φάλκε βρέθηκε να τριγυρνά στους δρόμους, μέρα μεσημέρι, μασκαρεμένος με κοστούμι νυχτερίδας. Υπεύθυνος ήταν ο Γκάμπριελ φον Άιζενσταϊν, στον οποίο ο Φάλκε αποφασίζει να ανταποδώσει τα ίσα κατά τη διάρκεια χορού που παραθέτει ο Ρώσος πρίγκιπας Ορλόφσκι. Άφθονη σαμπάνια και μάσκες φροντίζουν για κέφι, παρασύροντας τους πρωταγωνιστές σε σειρά παρεξηγήσεων. Για διαφορετικούς λόγους, όλοι καταλήγουν στη φυλακή, όπου τελικά αποκαλύπτεται η πραγματικότητα.

Παρά το γεγονός ότι η «Νυχτερίδα» θεωρείται η αντιπροσωπευτικότερη και διασημότερη βιεννέζικη οπερέτα, υπερβαίνει τα στερεότυπα του είδους, δηλαδή δεν αποτελεί ακόμα μια συρραφή από βαλς, μαζούρκες και πόλκες, τις οποίες μάλιστα ο Στράους έγραφε με χαρακτηριστική άνεση, αλλά κατόρθωσε να αναπτύξει δομές ικανές να στηρίξουν μια κωμική όπερα. Υπέροχα μουσικά θέματα επανέρχονται σε κομβικά σημεία του έργου δίνοντας ενότητα στο σύνολο, όπως άλλωστε και η διάθεση καρναβαλιού η οποία διατρέχει την Α’ Πράξη, κορυφώνεται στο χορό του Ορλόφσκι στη Β’ Πράξη και εξακολουθεί στη φυλακή της Γ’ Πράξης. Στη «Νυχτερίδα» τα βαλς ορόσημα του Στράους δε χρησιμοποιούνται αδιάφορα, αλλά γίνονται φορείς συναισθημάτων, ανάλογα με την περίσταση, ενώ η εντυπωσιακή εισαγωγή δεν αποδίδει απλώς τις διαθέσεις, αλλά προαναγγέλλει τη θεατρική δράση.

Α’ Πράξη: Έξω από την κατοικία του Γκάμπριελ φον Άιζενταϊν ο δάσκαλος τραγουδιού Άλφρεντ κάνει καντάδα στη Ροζαλίντα, παλιό του έρωτα. Η Ροζαλίντα είναι τώρα παντρεμένη με τον Γκάμπριελ φον Άιζενσταϊν. Η Αντέλα, η καμαριέρα της, ζητά άδεια προκειμένου να επισκεφτεί μία άρρωστη θεία της. Στην πραγματικότητα θέλει να πάει στη λαμπρή χοροεσπερίδα που παραθέτει ο Ρώσος πρίγκιπας Ορλόφκσι και στην οποία την έχει προσκαλέσει η αδελφή της Ίντα. Η Ροζαλίντα αρνείται. Εμφανίζεται, ο Άλφρεντ, ο οποίος εξομολογείται τον έρωτά του. Ακούγοντας βήματα εκείνη τον διώχνει, αλλά αυτός επιμένει να επιστρέψει αργότερα. Καταφθάνουν ο Άιζενσταϊν με το δικηγόρο του Δρ. Μπλιντ: ο Άιζενσταϊν καταδικάστηκε σε οκτώ ημέρες φυλακή για απρεπή συμπεριφορά προς αστυνομικό και πρέπει να αρχίσει να εκτίει την ποινή του από το ίδιο βράδυ. Έξαλλος για την ανικανότητα του Μπλιντ να τον απαλλάξει, ο Άιζενσταϊν τον διώχνει. Φτάνει ο Δρ. Φάλκε, φίλος του Άιζενσταϊν, ο οποίος τον πείθει να μην παρουσιαστεί το ίδιο βράδυ αλλά το πρωί της επομένης, προκειμένου αυτό το βράδυ να τον συνοδεύσει στο χορό του Ορλόφσκι. Τον διαβεβαιώνει, δε, ότι ούτε ο διευθυντής των φυλακών θα έχει αντίρρηση. Όσο ο Άιζενσταϊν ντύνεται, ο Φάλκε προσκαλεί και τη Ροζαλίντα στο χορό προκειμένου να δει το σύζυγό της να φλερτάρει. Αρχικά διστακτική, εκείνη δέχεται μόλις βλέπει τον Άιζενσταϊν με επίσημα βραδινά ρούχα να αναγγέλλει ότι… πηγαίνει στη φυλακή. Η Ροζαλίντα δίνει άδεια στην Αντέλα και μόλις εκείνη φεύγει καταφτάνει ο Άλφρεντ. Την ώρα που δειπνεί με τη Ροζαλίντα εμφανίζεται ο Φρανκ, διευθυντής των φυλακών, που ήρθε να οδηγήσει ο ίδιος τον Άιζενσταϊν στο κελί του. Θεωρώντας, λόγω των περιστάσεων, ότι αυτός που δειπνεί με τη Ροζαλίντα δεν μπορεί παρά να είναι ο σύζυγός της, συλλαμβάνει τον Άλφρεντ, ο οποίος προκειμένου να μην εκθέσει την αγαπημένη του, τον ακολουθεί.

Β’ Πράξη: Στο χορό του Ορλόφσκι ο Δρ. Φάλκε εξηγεί στο νεαρό αλλά γεμάτο πλήξη Ρώσο πρίγκιπα ότι έχει οργανώσει μία φάρσα προκειμένου να διασκεδάσουν: την ονόμασε «εκδίκηση της νυχτερίδας». Πρώτη φτάνει στο χορό η Αντέλα. Η Ίντα τη διαβεβαιώνει πως δεν την προσκάλεσε εκείνη και ανησυχώντας μήπως η Αντέλα φανεί κατώτερη ανάμεσα σε τόσους επισήμους, της προτείνει να παρουσιαστεί ως Ρωσίδα ηθοποιός Όλγα. Καταφθάνει ο Άιζενσταϊν που μετά από υπόδειξη του Φάλκε συστήνεται ως Γάλλος μαρκήσιος. Αναγνωρίζει αμέσως την υπηρέτριά του. Όμως, η Αντέλα τον διαψεύδει δημόσια. Ως Γάλλος παρουσιάζεται επίσης ο Φρανκ, που βρίσκει ιδιαίτερα συμπαθή τον «συμπατριώτη» του Άιζενσταϊν. Γοητευμένος από την «Όλγα», ο Φρανκ λέει ότι είναι θεατρικός παραγωγός και υπόσχεται να τη βοηθήσει στη σταδιοδρομία της. Λίγο αργότερα καταφθάνει μυστηριώδης καλλονή από την Ουγγαρία. Οι καλεσμένοι πιέζουν την όμορφη άγνωστη να αποκαλύψει την ταυτότητά της, όμως ο Ορλόφσκι υπερασπίζεται το δικαίωμά της στην ανωνυμία. Ο Άιζενσταϊν φλερτάρει μαζί της χωρίς να αντιληφθεί ότι πίσω από τη μάσκα κρύβεται η ίδια του η γυναίκα. Η Ροζαλίντα καταφέρνει να αποσπάσει το ρολόι του ερωτύλου συζύγου της. Στη συνέχεια, ο Φάλκε αφηγείται πώς του βγήκε το παρατσούκλι Δρ. Νυχτερίδας. Αφορμή υπήρξε μία φάρσα που οργάνωσε σε βάρος του ο Άιζενσταϊν: μετά από μία γιορτή, αφού τον μέθυσε, τον άφησε στο κέντρο της πόλης σε ένα παγκάκι ντυμένο ως νυχτερίδα. Το επόμενο πρωί έπρεπε να διασχίσει την πόλη ντυμένος έτσι μέχρι να φτάσει σπίτι του. Ο Ορλόφσκι υμνεί τη σαμπάνια που ρέει άφθονη και χαλαρώνει τη διάθεση όλων και ο Άιζενσταϊν προσπαθεί μάταια να πάρει πίσω το ρολόι του. Η ομήγυρης υμνεί την «αδελφική» ατμόσφαιρα που έχει δημιουργηθεί και μόλις η ώρα πάει έξι ο Άιζενσταϊν και ο διευθυντής των φυλακών αναχωρούν.

Γ’ Πράξη: Στο κελί της φυλακής ο Άλφρεντ τραγουδά. Ενοχλημένος, ο μεθυσμένος δεσμοφύλακας Φρος προσπαθεί να τον κάνει να σιωπήσει. Καταφθάνουν η Αντέλα με την αδελφή της, αναζητώντας το «θεατρικό παραγωγό». Φτάνει επίσης ο Άιζενσταϊν έτοιμος να εκτίσει την ποινή του. Έκπληκτος, διαπιστώνει ότι ο ευγενής με τον οποίο διασκέδαζε λίγες ώρες νωρίτερα είναι ο διευθυντής των φυλακών και μένει άφωνος όταν τον πληροφορεί πως ο ίδιος έχει ήδη συλλάβει τον Άιζενσταϊν από το βράδυ της προηγούμενης, ενώ δειπνούσε με τη σύζυγό του. Πάνω στην ώρα φτάνει ο Δρ. Μπλιντ, δηλώνοντας ότι τον κάλεσε ο Άιζενσταϊν. Αποφασισμένος να μάθει την αλήθεια ο Άιζενσταϊν μεταμφιέζεται σε δικηγόρο και ανακρίνει τον Άλφρεντ αλλά και τη Ροζαλίντα, η οποία στο μεταξύ έχει φτάσει, προκειμένου να ξεκαθαρίσει την παρεξήγηση. Βέβαιος για την απιστία της γυναίκας του και μη μπορώντας να συγκρατήσει την οργή του, ο Άιζενσταϊν αποκαλύπτει την πραγματική του ταυτότητα.
Υποχρεώνεται όμως να μετριάσει την οργή του όταν η Ροζαλίντα αποκαλύπτει με τη σειρά της πως εκείνη ήταν η καλλονή από την Ουγγαρία την οποία φλέρταρε ο Άιζενσταϊν στο χορό του Ορλόφσκι. Ως απόδειξη, του επιστρέφει το ρολόι του. Πάνω στην ώρα καταφθάνουν και οι υπόλοιποι καλεσμένοι του πρίγκιπα Ορλόφσκι, τους οποίους οδηγεί στη φυλακή ο Φάλκε: αποκαλύπτει πως εκείνος έστησε την όλη ιστορία επιθυμώντας να εκδικηθεί το φίλο του για την παλαιότερη φάρσα. Αποφασισμένοι να μη δώσουν μεγαλύτερο βάρος σε όσα συνέβησαν, όλοι ρίχνουν την ευθύνη στην σαμπάνια, την οποία και υμνούν.