Πριν από μερικές ημέρες, κυκλοφόρησε το νέο graphic novel των Τάσου Αποστολίδη και Αλέκου Παπαδάτου, δύο από τους μεγαλύτερους δημιουργούς κόμικς, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό, με τίτλο «Αριστοτέλης» που αναμένεται να παρουσιαστεί σε λίγες μόνο ημέρες.
Ένα βιβλίο μυθοπλασίας για τη ζωή, και όλες τις φωτεινές ιδέες του μεγάλου Έλληνα φιλοσόφου για τη Δημοκρατία, τον πολίτη, την παιδεία, την κοινωνία, το δίκαιο, την λογική και την ηθική, που έχουν τεράστιο ενδιαφέρον στην εποχή μας και καθιστούν τον Αριστοτέλη έναν απόλυτα σύγχρονο στοχαστή.
Οι αδυναμίες, οι απειλές, οι αυτοεξορίες, οι περιπέτειες που είχε ως Μακεδόνας «μέτοικος» στην Αθήνα, αλλά και οι τιμές που του επιφυλάχθηκαν, όσο ζούσε, για το έργο και την προσωπικότητά του, ανέλκονται μέσα από τις σελίδες του graphic novel και ξετυλίγουν τις αθέατες -ίσως για τους νεαρούς και όχι μόνο αναγνώστες- πλευρές της λαμπερής αυτής προσωπικότητας ενώ πολλά είναι τα προβλήματα της εποχής μας που υπάρχουν γιατί «χάθηκε το μέτρο» κυρίως στην ηθική, στην οικονομία και στην πολιτική και θα διαπιστώσει ότι ο Αριστοτέλης προτείνει λύσεις που βγάζουν από τα αδιέξοδα.
Τάσος Αποστολίδης
Από πού πιάνετε την χρονική κλωστή για τη δημιουργία του έργου σας;
Επτά χρόνια μετά τον θάνατο του Αριστοτέλη, ο Θεόφραστος, μαθητής, φίλος, συνεργάτης και διάδοχός του στο «Λύκειο» διηγείται, μεταξύ των μαθημάτων, στους μαθητές του Λυκείου, όσα είδε κι άκουσε από τον μεγάλο φιλόσοφο, στα πολλά χρόνια που έζησε κοντά του. Τις διηγήσεις αυτές τις βλέπουμε δραματοποιημένες σε flashback. Έτσι ο Θεόφραστος παίζει μεν το ρόλο του αφηγητή, αλλά είναι ταυτόχρονα και χαρακτήρας του έργου.
Πώς αλήθεια δουλέψατε με έναν τόσο μεγάλο όγκο πληροφοριών που υπάρχουν για τη ζωή του Αριστοτέλη;
Οι περισσότερες πληροφορίες αφορούν στο έργο του και λιγότερες στη ζωή του. Ο Αλέκος κι εγώ θέλαμε, παράλληλα με τις σκέψεις, τις ιδέες και τις θεωρίες του Αριστοτέλη, που παρουσιάζονται στο έργο με απλή γλώσσα και χιούμορ, χωρίς -εννοείται- να αλλοιώνονται οι έννοιες, η ακρίβεια και το πνεύμα τους, να περιγράψουμε με μυθοπλασία και την πολύ ενδιαφέρουσα ζωή του. Χωρίσαμε το έργο σε τρεις περιόδους (της Ακαδημίας, των Ταξιδιών και του Λυκείου) και η αφήγησή μας βασίστηκε σε τρεις άξονες που αλληλοεμπλέκονται: στην ανάπτυξη των θεωριών, στην περιγραφή της ζωής του Σταγειρίτη και στους εγκιβωτισμούς, δηλαδή σε εμβόλιμα διευκρινιστικά κείμενα με ιστορικές και κοινωνικοπολιτικές πληροφορίες που περιγράφουν την ατμόσφαιρα της εποχής στην οποία έδρασε ο μεγάλος φιλόσοφος και, ως ένα σημείο, επηρέασαν τη σκέψη του.
Κατά τη διαδικασία της γραφής είχατε έναν αναγνώστη στο μυαλό σας; Αναφέρομαι σε δημογραφικά χαρακτηριστικά κυρίως και ενδιαφέροντα.
Το στερεότυπο ότι ο βασικός αναγνωστικός πυρήνας των κόμικς και κατ’ επέκταση των graphic novels (μυθιστορηματικά εικονογραφηγήματα) είναι το νεανικό κοινό, έχει από καιρό απορριφθεί. Σήμερα όλοι διαβάζουν εικονογραφηγήματα. Οι σημερινοί εβδομηντάρηδες, όταν ήταν παιδιά ή έφηβοι, διάβαζαν με πολλή ευχαρίστηση «Κλασικά Εικονογραφημένα», Μίκυ Μάους, αργότερα Τεν Τεν, Αστερίξ κλπ και με την ίδια ευχαρίστηση διαβάζουν τώρα τα graphic novels, θεωρώντας τα -και σωστά- εξέλιξη εκείνων που διάβαζαν όταν ήταν παιδιά. Ένας καθηγητής φιλοσοφίας, σε μια εκδήλωση για το βιβλίο στις Βρυξέλλες, είπε στον Αλέκο Παπαδάτο ότι «έπρεπε να είχα αυτό το βιβλίο όταν ήμουν πρωτοετής στη Φιλοσοφική. Μου έλυσε απορίες που είχα από τότε!» Και πρόσφατα μια μαθήτρια τρίτης Λυκείου στην Ελλάδα μου είπε ότι «το βιβλίο σας είναι σπουδαίο σχολικό βοήθημα για μας της θεωρητικής κατεύθυνσης. Το χρονολόγιο θα το κάνω σκονάκι!». Με όλα αυτά θέλω να δείξω την ποικιλότητα του αναγνωστικού κοινού και να πω ότι δεν είχα ένα συγκεκριμένο μοντέλο αναγνώστη στο μυαλό μου όταν έγραφα το βιβλίο. Πιστεύω ότι θα ενδιαφέρει πολύ κόσμο, κάθε ηλικίας, από τον χώρο της εκπαίδευσης, όσους ψάχνουν βιβλία με εκλαϊκευμένη επιστήμη, αλλά και αναγνώστες που, από περιέργεια, θέλουν να δουν πώς μια φιλοσοφία ή ένας φιλόσοφος γίνεται εικονογραφήγημα. Μη ξεχνάμε, βέβαια, ότι το βιβλίο μας έχει και ψυχαγωγικό χαρακτήρα, συνδυάζοντας την πολυμάθεια με το χιούμορ.
Τι επιδιώκετε να προβάλλετε και να υπογραμμίσετε μέσα από το έργο σας αυτό;
Ότι η φιλοσοφία δεν είναι κάτι άπιαστο, ακατανόητο και άχρηστο στις μέρες μας. Απεναντίας στο θεωρητικό της μέρος είναι η αναζήτηση της αλήθειας μέσα από τη γνώση που είναι ένα διαχρονικό ζητούμενο του ανθρώπου και στο πρακτικό της μέρος είναι οδηγός ζωής για ανθρώπους ανεξάρτητα από την εποχή που ζούνε αυτοί, το έθνος, ή τη θρησκεία τους. Κάτι άλλο που προσπαθήσαμε να αναδείξουμε στο έργο είναι ο θαυμαστός τρόπος που σκέφτεται ο Αριστοτέλης. Ο Σταγειρίτης είχε την ικανότητα να μετατρέπει σε φιλοσοφικές θεωρίες τις εμπειρίες του απλού ανθρώπου και τις παραδοχές του κοινού νου. Παρατηρεί, καταγράφει, κατατάσσει, αναλύει -βασιζόμενος και σε προγενέστερες γνώσεις- και καταλήγει σε συμπεράσματα με τεκμηριωμένο πάντα αποδεικτικό συλλογισμό. Δούλευε δηλαδή, όπως ένας σύγχρονος στοχαστής.
Το graphic novel είναι ένα μέσο να διδαχθούν τελικά οι νέοι, ή ακόμα και οι μεγάλοι αναγνώστες, κομμάτια της ιστορίας μας;
Τα graphic novels έχουν τη δυνατότητα -περισσότερο από οποιαδήποτε άλλη μορφή Τέχνης- να αφηγηθούν με εικόνα και λόγο θέματα που προέρχονται από τον πραγματικό ή τον φανταστικό κόσμο, ακριβώς γιατί μπορούν να συνδυάσουν την αλήθεια με τον μύθο ή τον ρεαλισμό με την φαντασίωση. Η μυθολογία, η ιστορία, η φιλοσοφία, οι επιστήμες γενικότερα, τροφοδοτούν με θέματα όλες τις Καλές Τέχνες και βέβαια την 9η, την Τέχνη των κόμικς. Κάτι που ήθελα να τονίσω εδώ ιδιαίτερα, είναι η σχέση της φιλοσοφίας με τα graphic novels μέσω των διαλόγων. Ο διάλογος είναι ένα από τα πολλά που μας κληροδότησε η αθηναϊκή δημοκρατία, όπου ο κάθε πολίτης θα μπορούσε να λέει την άποψή του. Η φιλοσοφία χρησιμοποιεί τον διάλογο ως μέσο επικοινωνίας και διάδοσης των θεωριών της. Ο Πλάτων μάλιστα χρησιμοποιεί τον διάλογο και στον γραπτό λόγο. Τα κόμικς και τα graphic novels έχουν δομικό στοιχείο τον διάλογο. Έτσι θα μπορούσαμε να πούμε ότι υπάρχει μια ευκολία, ακριβώς λόγω της χρήσης του διαλόγου, στο να αναπτυχθεί η φιλοσοφία σε εικονογραφήγημα. Η φιλοσοφία είναι πρωτίστως κατανόηση και γνώση. Στο τέλος, ίσως, να είναι και ένα ωραίο ταξίδι για καινούριες ανακαλύψεις και τα graphic novels έχουν τη δυνατότητα να μας ταξιδέψουν.
Έπεται συνέχεια;
Ναι, ήδη από την περασμένη άνοιξη άρχισα να γράφω το σενάριο για Σωκράτη και Πλάτωνα. Αυτοί οι δύο δεν χωρίζονται, θα τους δούμε μαζί. Πάλι σε graphic novel, αλλά με άλλη μυθοπλαστική φόρμα. Η εμπειρία του Αριστοτέλη με βοήθησε πολύ στο να τολμήσω έναν διαφορετικό αφηγηματικό δρόμο.
Αλέκος Παπαδάτος
Πώς ήταν η συνεργασία με τον Τάσο Αποστολίδη; Αναφέρομαι κυρίως στον τρόπο δουλειάς σας. Πήρατε το τελικό κείμενο ή δουλεύατε παράλληλα;
Εφαρμόσαμε… μικτή τεχνική. Ο Τάσος Αποστολίδης είχε έτοιμο ένα γερό σενάριο, για το οποίο ήταν ανοικτός σε επιπλέον ιδέες εικονογράφησης και αφήγησης. Μπήκαμε λοιπόν σε συζήτηση για το πώς θα μπορούσαμε να βελτιώσουμε την «επικοινωνία» με τον αναγνώστη. Σε αυτό το πλαίσιο, για παράδειγμα, έγινε η επιλογή του Θεόφραστου, του κολλητού του Αριστοτέλη, ως οικοδεσπότη και αφηγητή. Ο Τάσος παρέμεινε ανοιχτός σε ιδέες, αυτοσχεδιασμούς και βελτιώσεις ως και την τελευταία στιγμή. Η δουλειά έγινε με αγάπη και σεβασμό στον ήρωά μας.
Σέπια και γαλάζιο τα χρώματα που κυριαρχούν ανάλογα με τον χρόνο αφήγησης. Μιλήστε μας λίγο για αυτή την επιλογή σας.
Οι χρωματικοί κώδικες αυτού του τύπου χρησιμοποιούνται εκτεταμένα στο ευρωπαϊκό και στο αμερικάνικο κόμικ. Στον «Αριστοτέλη» ήταν μια κεντρική επιλογή. Πέρα όμως από τις δύο αποχρώσεις για την κωδικοποίηση του χρόνου, έγινε μια κρυφή δουλειά στο φωτισμό των χαρακτήρων και των σκηνικών με αυτές τις αποχρώσεις, ανεξάρτητα από το ίδιο το ασπρόμαυρο σχέδιο, ώστε να αποδοθεί το ντόπιο φως που όλοι ξέρουμε (και αγαπάμε). Τα τονικά κοντράστ έγιναν επίτηδες, αλλού έντονα και αλλού άτονα, για να έχουμε ευανάγνωστες συνθέσεις με ατμόσφαιρα.
Να σημειώσουμε τέλος, ότι η Annie Di Donna συνέβαλε στη συνολική βελτίωση αυτής της εικόνας με το μελάνωμα των σχεδίων, διορθώνοντας συγχρόνως ανατομία και αναλογίες, μιας και τα «μολύβια» μου μερικές φορές ήταν κάπως… χύμα. Τα χρώματα-σκιές και τα πλακάτα μαύρα μπήκαν όλα στο τέλος, με βάση το τελικό της, μελανωμένο σχέδιο.
Κινούμενο σχέδιο και graphic novels οι μεγάλες σας αγάπες. Επιλέγετε τελικά το graphic novel από όσο έχω διαβάσει. Ποιο το στοιχείο εκείνο που το διαφοροποιεί από το κινούμενο σχέδιο και το έχετε τόσο αγαπήσει;
Μικρός ερωτεύτηκα το animation. Αυτό έμαθα, αυτό με κράτησε στον αφρό. Μετά από χρόνια επιθύμησα κάτι πιο προσωπικό. Το κόμικ αυτό ήταν πιο προσωπικό. Η μεγάλη όμως διαφορά των δύο μέσων είναι ότι το animation έχει το πάνω χέρι σαν ευρείας κατανάλωσης θέαμα, με ήχο, με κίνηση, με το εμπορικό του πλεονέκτημα, με διανομή κυριολεκτικά σε κάθε σπίτι, σε κάθε οθόνη. Είναι δουλειά συστηματοποιημένη, επαγγελματική, με τεχνολογικά μέσα κι αμείβεται καλά. Έτσι, πολλοί δημιουργοί κόμικς ή animation, εκτός από τις προσωπικές τους δουλειές, βιοπορίζονται κάνοντας συχνά και «κινούμενα σχέδια» για τη διαφήμιση, τις σειρές, τα games και ενίοτε για καλής ποιότητας μεγάλου μήκους ταινίες. Αν δεν εξαντληθείς στην πορεία, έχεις χρόνο και για καθαρά προσωπική δουλειά. Κι εγώ λοιπόν, όπως όλοι, κάνω και τα δύο συγχρόνως. Και τα δικά μου και «των άλλων». Φυσικά, παντού υπάρχει μια σοβαρή δόση δημιουργικής περιπέτειας.
Σημειώστε ότι για μένα η διδασκαλία είναι μια επιπλέον δραστηριότητα που αγαπώ ιδιαίτερα. Μου αρέσει πολύ να μαθαίνω σε νέους τα κόλπα του επαγγέλματος, όπως και τη σκέψη και το ήθος, ας πούμε, που διέπουν τη δημιουργική πράξη με αυτά τα μέσα. Να έχουν μια βάση για να κάνουν κι αυτοί μια μέρα τα δικά τους. Το κάνω καιρό με εργαστήρια κι είναι σούπερ ανεβαστικό.
Εν τέλει, το κόμικ σαν ανάγνωσμα είναι πιο στοχαστικό από το animation, είσαι εσύ και το βιβλιαράκι σου, το ξεφυλλίζεις, πας πίσω να ξαναδείς κάτι, είναι κάπως πιο ιδιωτική υπόθεση, πιο ζεστή η σχέση, κι επιπλέον ζητά από τον αναγνώστη μια προσπάθεια για να μπεις μέσα του. Όταν το φτιάχνεις, τα λαμβάνεις υπόψη σου αυτά. Συχνά είναι σα να στέλνεις ένα γράμμα στον αναγνώστη σου.
