Υπάρχει αμφιβολία ότι η Άννα Καρένινα είναι ένας από τους πιο εμβληματικούς γυναικείους μυθοπλαστικούς χαρακτήρες στην ιστορία της παγκόσμιας λογοτεχνίας; Η απάντηση είναι προφανώς όχι. Και η αξία της είναι διπλή: Αφ’ ενός είναι ένας ολοκληρωμένος, σύνθετος, πολυδιάστατος χαρακτήρας γεμάτος αντιφάσεις, δηλαδή εμπίπτει απολύτως στο προφίλ της άρτιας ανάπτυξης ενός λογοτεχνικού χαρακτήρα, ενός χαρακτήρα μάλιστα του οποίου οι επιλογές σε σχέση με τις κοινωνικές συνθήκες της εποχής – και όχι μόνο – τον φορτίζουν με πολλαπλές προεκτάσεις και εγείρουν σημαντικά ερωτήματα.
Αφ’ ετέρου όμως είναι και σε συμβολικό επίπεδο μια μνημειώδης λογοτεχνική φιγούρα. Αρκεί να αναλογιστεί κανείς το εξής:
Όταν ο Τολστόι ολοκλήρωσε το μυθιστόρημα σχεδίαζε να του δώσει έναν διαφορετικό τίτλο από αυτόν που έμεινε στην ιστορία. Μία πρώτη ιδέα με την οποία φλέρταρε ήταν το Δύο Γάμοι, ένας τίτλος που θα μπορούσε κάλλιστα να χρησιμοποιηθεί και μάλιστα ταιριάζει απόλυτα στο μυθιστόρημα που πράγματι, αποτελεί ως ένα βαθμό αντιπαραβολή δύο πολύ διαφορετικών γάμων. Όμως ο λόγος που οδήγησε στην επιλογή του τίτλου Άννα Καρένινα ήταν κυρίως εμπορικός: Μπορεί σήμερα να φαντάζει δεδομένο, αλλά τον δέκατο ένατο αιώνα τα μυθιστορήματα που είχαν ως τίτλο το όνομα μιας γυναίκας ήταν ελάχιστα. Το πιο περίφημο αυτών βεβαίως ήταν η Μαντάμ Μποβαρύ του Γκυστάβ Φλωμπέρ, το οποίο είχε κυκλοφορήσει είκοσι χρόνια πριν το μυθιστόρημα του Τολστόι και το οποίο είχε κάνει πάταγο λόγω της τολμηρής θεματικής του αλλά και λόγω του τίτλου που εστίαζε σε μια νεαρή γυναίκα που τολμούσε να παραβιάσει τα όρια του γάμου της και να διαπράξει μοιχεία.
Το success de scandale γύρω από τη Μαντάμ Μποβαρύ είναι πιθανόν ο λόγος που ο Τολστόι επέλεξε τελικά να χρησιμοποιήσει το ονοματεπώνυμο της Άννα ως τον τελικό τίτλο του μυθιστορήματος, αν και η Άννα δεν είναι ο κεντρικός πρωταγωνιστής του έργου (αυτός είναι ο Λέβιν, ένα alter ego του ίδιου του Τολστόι). Αντιλαμβάνεται λοιπόν κανείς, ότι και μόνο το ονοματεπώνυμο μιας γυναίκας ως τίτλος ενός μυθιστορήματος ήταν αρκετό για να προκαλέσει συζητήσεις, διαμάχες και κατακραυγή!
Παράλληλα, ο Τολστόι κλείνει το μάτι στον Φλομπέρ σαν να θέλει να πάρει τη σκυτάλη από τον μεγάλο Γάλλο συγγραφέα, ιδιαίτερα όσον αφορά στο κοινωνικό πείραμα μιας γυναίκας που δοκιμάζει και τολμάει να υπερβεί τα όρια του κοινωνικού στιγματισμού εγκαταλείποντας τον σύζυγο και το παιδί της για την αγκαλιά ενός όμορφου αξιωματικού.
Βεβαίως, η Άννα Καρένινα είναι ένα πιο σύνθετο μυθιστόρημα που θίγει μια πληθώρα θεμάτων, όμως η οικογένεια και η φύση της βρίσκεται στο επίκεντρο. Ο Τολστόι είχε άλλωστε χαρακτηρίσει τον Πόλεμο και Ειρήνη το μυθιστόρημα για τη δημόσια σφαίρα της ζωής και την Άννα Καρένινα το μυθιστόρημα για την ιδιωτική σφαίρα, συμπληρώνοντας έτσι την επισκόπηση της ζωής στο όλον της. Υπό την έννοια της οικογένειας λοιπόν, ο Τολστόι εξετάζει ένα ταμπού: τη μητέρα που εγκαταλείπει παιδί και σύζυγο για χάρη του έρωτα.
Βεβαίως, ο Τολστόι όντας Τολστόι δεν απλοποιεί την κατάσταση με μανιχαϊστικά απόλυτα: τίποτα δεν είναι άσπρο ή μαύρο, αλλά η ζωή κινείται σε αποχρώσεις του γκρι. Ο σύζυγος της Άννας ο Καρένιν, ένας μάλλον ψυχρός και αποστασιοποιημένος άνθρωπος αποδεικνύεται εν τέλει συμπονετικός και γεμάτος συγχώρεση και όχι ο εύκολος σε κριτική στόχος που αρχικά φαίνεται. Αντίστοιχα, η Άννα δεν χαρακτηρίζεται από επιπολαιότητα, νιώθοντας τη συντριπτική οδύνη του να απομακρυνθεί από το παιδί της αλλά και την ταπείνωση του στιγματισμού και του κοινωνικού εξοστρακισμού εκ μέρους της αριστοκρατίας τόσο της Μόσχας όσο και της Αγίας Πετρούπολης, μιας κοινότητας που τιμωρεί όποιον επιλέγει να αμφισβητήσει τα ταμπού.
Το ερώτημα λοιπόν δεν είναι τόσο αν η Άννα σφάλλει, αν προδίδει τα ιδανικά μητέρας και συζύγου, αν προκαλεί την ύβρη και άρα πληρώνει το σφοδρό τίμημα. Το ερώτημα είναι αν η Άννα έχει το δικαίωμα να σφάλλει, αν έχει το δικαίωμα να φερθεί εγωιστικά, να δώσει προτεραιότητα στη δική της ευτυχία απέναντι στο καθήκον και τις επιταγές ενός προκαθορισμένου ρόλου, αν δηλαδή έχει το δικαίωμα ακόμα και να αμαρτήσει. Θα πρέπει μια γυναίκα να είναι αιωνίως ένα υπόδειγμα; Να βιώνει τη ζωή της όχι σαν άτομο με επιλογές αλλά σαν προβολή των επιθυμιών άλλων, να ετεροκαθορίζεται διαρκώς χωρίς να μπορεί να αντιδράσει;
Γι’ αυτό και η Άννα είναι μια αιώνια τραγική ηρωίδα, μια εμβληματική μορφή της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Όχι λόγω άμεμπτης ηθικής αλλά λόγω του πόσο ανθρώπινη και τρωτή υπήρξε. Και το ότι χρησιμοποιώ το ρήμα «υπήρξε» για ένα μυθοπλαστικό χαρακτήρα νομίζω ότι τα λέει όλα.
