Κείμενο: Άννα Σταυροπούλου
Ο γυαλάκιας που έχει μείνει στην ίδια τάξη και η παρέα των τεσσάρων συμμαθητών του που τον κοροϊδεύουν. Ένας δάσκαλος που δεν μπορεί ν’ αλλάξει το σύστημα, γιατί φοβάται την αξιολόγηση. Ένα εκπαιδευτικό σύστημα που δεν έχει προσωπικό για να κάνει ανθρώπινες τάξεις. Μια μαμά που πνίγεται στις καθημερινές της υποχρεώσεις κι απλά δεν θέλει το παιδί της να μένει στην τάξη και να μπλέκεται σε καβγάδες. Το «Είστε και φαίνεστε» είναι η παράσταση που ανεβάζει φέτος η Συντεχνία του Γέλιου, σε σκηνοθεσία Γιώργου Παλούμπη και Βασίλη Κουκαλάνι, σε διασκευή του έργου του Volker Ludwig, με την πρωτότυπη μουσική του Φοίβου Δεληβοριά. Και δεν αφηγείται την ιστορία ενός παιδιού θύματος bullying, αλλά την ιστορία ενός εκπαιδευτικού συστήματος που δημιουργεί υπεύθυνους – ανεύθυνους, φταίχτες και θύματα σε εναλλασσόμενους ρόλους. Από όταν ήμουν παιδί λάτρευα τον Μορμόλη γι’ αυτούς τους στίχους: «Γιατί φοβούνται τα παιδιά; Γιατί φοβούνται οι μεγάλοι! Ο ένας τρέμει τον άλλον και ο μεγάλος τον μεγάλο…». Τον Μορμόλη τον είχε γράψει μαζί με τον αδερφό του ο Volker Ludwig, ιδρυτής του Grips Theater, της σπουδαιότερης θεατρικής πρωτοποριακής παιδικής σκηνής το Βερολίνου. Ο σκηνοθέτης Βασίλης Κουκαλάνι είχε αγαπήσει επίσης τα έργα ως μικρός θεατής στη Γερμανία και ενήλικας πια, έκανε άνω κάτω το Grips για να βρει τα έργα που θα μας μετέφερε στην Ελλάδα. Ξεκίνησε το 2011 με τo «Γιορτή στου Νουριάν», τη μεταφορά δηλαδή του έργου «Γιορτή στου Παπαδάκη», όπως είχε ανέβει στη Γερμανία. Συνέχισε με την παράσταση «Τζέλα, Λέλα, Κόρνας και ο Κλεομένης» και φέτος με το «Είστε και φαίνεστε». Αυτή τη χρονιά θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε και τις τρεις παραστάσεις στο Σύγχρονο Θέατρο Αθήνας. Ο Κουκαλάνι διηγείται: «Η σχέση με το Grips Theater ξεκίνησε από παιδάκι, όταν έβλεπα τα έργα και άκουγα τη μουσική. Ο Volker Ludwig ήταν ο ήρωάς μου. Η συνεργασία και αργότερα φιλία μας ξεκίνησε το 2009 που άρχισε να με ενδιαφέρει ο Νουριάν. Συναντηθήκαμε τελικά το 2011 το καλοκαίρι, όπου με κλειστό το Grips εγώ δούλευα στα γραφεία του και ήμουν συνεχώς στα πόδια τους ψάχνοντας το αρχείο για ν’ ανεβάσω παραστάσεις στην Ελλάδα που θα άλλαζαν τον κόσμο».
«Είστε και Φαίνεστε» | Φωτογραφία από τις πρόβες | Αθηνά Λιάσκου ©
Ο Volker Ludwig έγραψε το «Είστε και Φαίνεστε» πριν από 40 χρόνια και φέτος ήρθε στην Αθήνα για να παρακολουθήσει την πρεμιέρα του. «Τότε οι τάξεις στη Γερμανία ήταν μεγάλες και ο σχολικός εκφοβισμός ήταν ήδη σοβαρό ζήτημα», μου λέει. «Ήταν η πρώτη φορά που καταπιάστηκα μ’ αυτό, αλλά δυστυχώς επανέρχεται διαρκώς. Πέρυσι έκανα άλλο ένα έργο για το mobbying στα δημοτικά και για την αρνητική συντροφιά που αναζητούν τα παιδιά όταν νιώθουν μόνα. Η λέξη ‘θύμα’ έχει γίνει αγαπημένη βρισιά. Με ενδιαφέρουν τα κίνητρα των θυτών, τι τους λείπει, τι νιώθουν όταν θυματοποιούν κάποιον, την αίσθηση της κοινότητας που χρειάζονται. Στο Βερολίνο είναι θεσμός πλέον το συμβούλιο της τάξης: Μια φορά την εβδομάδα, παρουσία των δασκάλων τους, οι μαθητές μιλάνε ανοικτά και αποκλειστικά για τα προβλήματά τους ή πχ για τον συμμαθητή τους που δεν είναι καλά. Έχουν το σύνθημα “Όλα βγαίνουν στη φόρα και κανείς δεν σε κοροϊδεύει”! Στις τάξεις αυτές δεν υπάρχει εκφοβισμός, είναι μια εκπληκτική πρακτική που τη λατρεύουν τα παιδιά, γι’ αυτό και την προωθώ».
«Είστε και Φαίνεστε» | Φωτογραφία από τις πρόβες | Αθηνά Λιάσκου ©
Τα παιδιά στο θέατρο δείχνουν ενθουσιασμένα, πράγματι, όταν η τάξη μετατρέπεται σε δικαστήριο με κατηγορούμενο τον δάσκαλο. «Ο τρόπος που γράφει ο Volker δεν είναι καθόλου συμβατικός», σχολιάζει ο Κουκαλάνι. «Οι ιστορίες είναι συναρπαστικές, βγαλμένες από τη ζωή των παιδιών κι αυτά το αντιλαμβάνονται. Αισθάνονται έναν δικό τους άνθρωπο κι όχι απλά ερμηνευτές. Στις παραστάσεις σηκώνονται και φωνάζουν όταν βλέπουν μια αδικία! Τα έργα του δεν περιέχουν τον διδακτισμό με το δάκτυλο, αλλά έχουν γνήσια συμπεράσματα. Την ώρα που το παιδί ψυχαγωγείται έντονα, είναι ταυτόχρονα ανοικτό στη διαμόρφωση μιας αντίληψης. Ο λόγος που ο Volker έκανε το παιδικό θέατρο ήταν καθαρά πολιτικός και κοινωνικός. Το απο-αστικοποιεί, το φέρνει στα σπίτια της εργαζόμενης τάξης και το κάνει λαϊκό δρώμενο. Βλέπει την ιστορία μέσα από τα μάτια του κοινού του κι όχι μέσα από μια λογοτεχνική κατάσταση. Δείχνει τον κόσμο όπως είναι, με την πλάκα του, τα κακώς κείμενα και τις αδικίες και στο τέλος εμψυχώνει το κοινό με την προοπτική ότι μπορεί να αλλάξουν τα πράγματα».
Τα έργα έχουν προσαρμοστεί σε μεγάλο βαθμό στα σύγχρονα ελληνικά δεδομένα. Ο έλληνας Παπαδάκης είναι για εμάς ο ιρανός πρόσφυγας Νουριάν. Στην παράσταση «Τζέλα, Λέλα, Κόρνας και ο Κλεομένης» τα παιδιά δεν παίζουν τόσο πολύ στο δρόμο όσο όταν γράφτηκε το έργο. Στο «Είστε και φαίνεστε» μας ακούγεται περίεργο το να μένεις στην ίδια τάξη στο δημοτικό, αλλά μας είναι πολύ οικεία τα προβλήματα του εκπαιδευτικού συστήματος. «Στη Γερμανία υπήρχαν όντως μεγάλες τάξεις, αλλά υπήρχαν και δάσκαλοι, δεν είχε καταρρεύσει το σύστημα. Η δημόσια παιδεία στη Γερμανία τότε ήταν ισχυρή και περιλάμβανε παιδιά κάθε κοινωνικής τάξης. Γι’ αυτό και το έργο ήταν πολύ πιο έντονα ταξικό. Στην Ελλάδα τα πρακτικά προβλήματα και οι κανόνες στην εκπαίδευση είναι διαφορετικά. Το να μείνεις δε στην ίδια τάξη, μπορεί και να είναι ένα δυστοπικό μέλλον που αφορά και το δημοτικό σχολείο! Η διασκευή του έργου είναι πλέον συλλογική ευθύνη και νομίζω ότι η ομάδα το έχει πετύχει. Και ο Φοίβος Δεληβοριάς μεγάλωσε με αυτά τα έργα, ξέρει να γράφει τραγούδια που είναι πέρα για πέρα Grips και το κάνει με μεγάλη αυτοπεποίθηση και αγάπη, θεωρώντας εξαρχής τον εαυτό του μέλος της ομάδας».
Φωτογραφία από την παράσταση «Τζέλα, Λέλα, Κόρνας και ο Κλεομένης»
Πραγματικά τα τραγούδια που έχει γράψει ο Φοίβος Δεληβοριάς προσθέτουν πάρα πολύ στην παράσταση. Ο Volker Ludwig στο τέλος της παράστασης μου εκμυστηρεύεται: «Συνήθως τα τραγούδια σε μια παράσταση είναι τα κάπως πιο βαρετά μέρη της ανάμεσα στη δράση. Εδώ βλέπω ότι είναι πολύ έντονο μέρος της δράσης, ο κόσμος αντιδρά με ενθουσιασμό!». Σχετικά με τη δουλειά του για την παράσταση, ο Φοίβος μας λέει: «Προσπάθησα να φωτίσω πολύ διαφορετικές πλευρές, το δάσκαλο, τον μαθητή τη μαμά, τις μεταξύ τους σχέσεις, το γιατί τα μαθήματα δεν μας αφορούν τελικά, αλλά και το φόβο να μείνεις και να χαθείς. Μου φάνηκε πολύ αστείο να φτιάξω ένα παλιομοδίτικο βαλσάκι, που φαντασιώνει μια κοινωνική καταξίωση για το πού θες να μείνεις, και τελικά να έρχεται ο κίνδυνος να μείνεις απλά στην ίδια τάξη. Ή ο Ζαχαρίας, ο «γυαλάκιας» έπρεπε να είναι ραπ, γιατί είναι θυμωμένος. Υπάρχει μια μπαλάντα που φωτίζει το γιατί να μην είμαστε μαζί και να χρειαζόμαστε τον διχασμό για να προχωράμε. Ή ένα τραγούδι που μιλάει για τη βλακεία, γιατί δηλαδή η κοινωνία χρειάζεται έναν βλάκα για να κινείται σαν σύνολο. Όταν γίνεται σωστά, είναι μια πολύ εμπνευστική συνθήκη το παιδικό θέατρο».
Τα τραγούδια έχουν σατιρική και παράλληλα κριτική και επαναστατική διάθεση και οι μικροί και μεγάλοι θεατές ταυτίζονται γελώντας: Η προσευχή μπροστά σ’ έναν νυσταλέο διευθυντή. Ο γυμναστής που σου λέει «Σκύψε κι άλλο, μπορείς» κι έτσι μένεις 6 χρόνια σκυφτός. Το «Είστε και φαίνεστε και απ’ τη μύτη του μυαλού σας κρέμεστε/μονάχα για το σήμερα αποφαίνεστε/και τ’ αύριο το χρεώνετε σ’ εμάς»…
«Με συγκίνησε πάρα πολύ ότι το bullying έχει να κάνει με την αρχή της κοινωνίας», συνεχίζει ο Φοίβος Δεληβοριάς. «Από την αρχαιότητα όταν κάτι δεν πήγαινε καλά, βρισκόταν ο αποδιοπομπαίος τράγος, στον οποίον ξέσπαγε ο κόσμος που φοβόταν. Αυτό αποτυπώνεται πολύ ωραία στο έργο. Το πρώτο μέρος χτίζεται έτσι ώστε να ταυτιστείς με το παιδί και το δεύτερο μέρος ευφυέστατα δείχνει πώς ο εκφοβισμός σχηματίζεται πυραμιδωτά, δηλαδή ο δάσκαλος φοβάται τον διευθυντή, εκείνος τον υπουργό κλπ. Οπότε βγαίνεις έξω χαρούμενος τελικά γιατί η ιστορία έχει φύγει από την προσωπική τραγωδία ενός παιδιού κι έχει γίνει ένα κοινωνικό ζήτημα που μας αφορά όλους, μπορούμε να το γκρεμίσουμε, να το κοροϊδέψουμε… Αυτό με ενέπνευσε πολύ! Η αλήθεια είναι ότι έχω μέσα μου και την παράδοση του Γιάννη Σπανού στον “Μορμόλη” και του Νίκου Κυπουργού στον “Μιχάλη τον σφυρίχτρα”, την πετυχημένη μεταφορά του Grips από τη Καλογεροπούλου και τους μουσικούς που το πλαισίωναν και η αναφορά είναι πάντα αυτή όταν δουλεύω».
«Είστε και Φαίνεστε» | Φωτογραφία από τις πρόβες | Αθηνά Λιάσκου ©
Στο έργο δεν υπάρχει μόνο ο καλός και μόνο ο κακός. Όλοι είναι λίγο απ’ όλα, ανάλογα με τις συνθήκες: αθώοι, συνένοχοι και συνυπεύθυνοι, μάγκες και φοβισμένοι ταυτόχρονα. Ο Κουκαλάνι εξηγεί: «Το Grips προσδίδει προβληματισμό σε ένα θέμα, αιτιολογώντας το στις κοινωνικές αντιφάσεις που το δημιουργούν. Ξεμπροστιάζουμε έναν μηχανισμό που φέρνει αδικία, παρεξήγηση και προκαλεί κακή συμπεριφορά. Δεν είναι μια καταγγελία, αλλά ένας φόρος τιμής στο σχολείο, μια ερωτική εξομολόγηση στα θρανία! Βάζει το σχολείο ως την πρώτη περιπετειώδη και ενδιαφέρουσα εμπειρία στην κοινωνική συνθήκη των παιδιών. Δείχνει πώς αιτιολογείται κοινωνικά η βία και η επιθετικότητα στη ζωή τους. Συχνά προσδίδεται η εκφοβιστική συμπεριφορά σε μια ηθική ανεπάρκεια κάποιου: Είναι κακός ή δεν τον αγαπάνε αρκετά ή ήταν ο ίδιος θύμα … Όμως τελικά νομίζω ότι δεν χρειάζεται να αναπαραστήσεις τον εύκολο συναισθηματισμό μιας συνθήκης. Αρκεί να δείχνεις με διαλεκτικό τρόπο αυτή την κοινωνική σύγκρουση και στο βάθος δημιουργείται πάντα αυτή η ενσυναίσθηση. Έχουμε τόσο καλό υλικό και το μόνο που χρειάζεται να κάνουμε είναι να το υπηρετήσουμε!».
—
Info παραστάσεων:
– «Είστε και Φαίνεστε» | έως 24.04.2016 | Σύγχρονο Θέατρο Αθήνας
– «Τζέλα, Λέλα, Κόρνας και ο Κλεομένης» | έως 29.11.2015 | Σύγχρονο Θέατρο Αθήνας
