Το κωμικό μυθιστόρημα με πρωταγωνιστή έναν διανοούμενο (είτε συγγραφέα είτε ακαδημαϊκό) έχει μια πολύ πλούσια παράδοση στην αγγλοαμερικανική λογοτεχνία στο δεύτερο μισό του εικοστού αιώνα. Από τον Τυχερό Τζιμ του Κίνγκσλεϊ Έιμις, τα περίφημα campus novels των Ντέιβιντ Λοτζ και Μάλκολμ Μπράντμπερι, έως τις νουβέλες του Τζέιμς Χάινς, η ανασφαλής φιγούρα ενός άσημου συγγραφέα ή καθηγητή έξω από τα νερά του ο οποίος προσπαθεί να ισορροπήσει οικονομικά, συναισθηματικά και κοινωνικά σε ένα συχνά ανελέητο σινάφι, αποτελεί ένα μοτίβο που παραμένει δημοφιλές.
Κάπου εδώ μπαίνει στην κουβέντα μας ο Αμερικανός Άντριου Σων Γκρίερ, του οποίου το μυθιστόρημα Πλην κέρδισε το βραβείο Πούλιτζερ μυθοπλασίας το 2018, από μόνο του κάτι σπάνιο για κωμικό μυθιστόρημα. Πρωταγωνιστής του ο Άρθουρ Πλην, ελάσσονος φήμης συγγραφέας, περισσότερο γνωστός λόγω του ότι υπήρξε εραστής ενός σπουδαίου Αμερικάνου ποιητή πριν από χρόνια, παρά για το δικό του συγγραφικό έργο. Ο Πλην πλησιάζει τα πενήντα και βρίσκεται σε ένα υπαρξιακό σταυροδρόμι: το τελευταίο βιβλίο του έχει απορριφθεί, ο νεαρός εραστής του παντρεύεται κάποιον άλλο, ενώ ο φόβος του γήρατος, της μοναξιάς και της επαγγελματικής ανεπάρκειας τον έχουν λυγίσει. Έτσι, ο Πλην αποφασίζει να δεχθεί κάθε πρόταση που του έχουν κάνει, όσο κακοπληρωμένη κι αν είναι η προσφορά. Το αποτέλεσμα είναι ένας άτυπος γύρος του κόσμου, ένα ταξίδι αυτογνωσίας. Από το σπίτι του στο Σαν Φρανσίσκο στη Νέα Υόρκη και μετά στο Μεξικό, κατόπιν στην Ιταλία, στο Βερολίνο, το Παρίσι, το Μαρόκο, την Ινδία και τέλος την Ιαπωνία, ο Πλην δέχεται κατά σειρά να μιλήσει σε ένα συνέδριο με θέμα τον ποιητή με τον οποίο διατηρούσε σχέση πριν από τόσα χρόνια, να παραστεί σε ένα λογοτεχνικό βραβείο για το οποίο είναι υποψήφιος, να διδάξει ένα σύντομο πρόγραμμα δημιουργικής γραφής για πέντε εβδομάδες και να απομονωθεί σε ένα ησυχαστήριο για συγγραφείς ώστε να αφιερωθεί στη διασκευή του απορριφθέντος μυθιστορήματός του.
Ο Γκρίερ μάς παρουσιάζει εξαιρετικά όλες τις ταπεινές λεπτομέρειες της ζωής ενός συγγραφέα, μακριά από την γκλαμουριά και τις εξιδανικεύσεις, όλες τις μικροδουλειές που πρέπει να κάνει κάποιος ώστε να επιβιώσει, όλα όσα πρέπει να καταπιεί, τους υπερφίαλους εγωισμούς με τους οποίους πρέπει να συνυπάρξει, τις ταπεινώσεις και τις μικρότητες που είναι κομμάτι της δουλειάς.
Το πιο ενδιαφέρον στοιχείο του μυθιστορήματος όμως είναι το ψυχολογικό πορτρέτο του ίδιου του Πλην. Ο Άρθουρ είναι ένας άνθρωπος καταφοβισμένος, με πολύ χαμηλή αυτοπεποίθηση και διαρκή επίγνωση ότι δεν είναι σημαντικός, ότι κανείς δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα γι’ αυτόν παρά μόνο από σπόντα. Κατά βάθος είναι ρομαντικός και αθώος. Δεν έχει «εξωτερικό κέλυφος», όπως του λέει ένας παλιός φίλος. Αυτό τον καθιστά ευάλωτο αλλά και του προσδίδει έναν μαγνητισμό. Σε έναν σύγχρονο κυνικό κόσμο, στα σοφιστικέ σουαρέ του Σαν Φρανσίσκο και της Νέας Υόρκης, ο Πλην αποτελεί μια εξαίρεση: θυμίζει σε όλους τη χαμένη τους αθωότητα. Το επώνυμό του (less στα Αγγλικά) παραπέμπει στην ανασφάλειά του, στο ότι νιώθει μειονεκτικά προς όλους, ότι του λείπουν βασικά κομμάτια στον χαρακτήρα, στις ικανότητες, στη συγκρότηση, (ένας συνάδελφός του τον χαρακτηρίζει έως και κακό ομοφυλόφιλο), αλλά βεβαίως ο Πλην, παρά τις όποιες αδυναμίες του, δεν είναι ένας άνθρωπος που του λείπουν κομμάτια αλλά ένας πληθωρικός άνθρωπος που του περισσεύει συναίσθημα, που αναζητάει την αγάπη παρά τις όποιες αναποδιές, που έχει την ικανότητα να αγαπήσει, την ικανότητα της συμπόνιας.
Το μυθιστόρημα του Γκρίερ είναι ευρηματικό, γεμάτο οξυδερκείς παρατηρήσεις και αρκετά εύστοχα αστεία, αν και ορισμένα εξ’ αυτών βασίζονται σε λογοπαίγνια που εκ των πραγμάτων χάνονται στη μετάφραση. Εξ’ ίσου σημαντική είναι και η ικανότητα του Γκρίερ στην αποτύπωση των διαφόρων τόπων που επισκέπτεται ο Πλην, αφού το μυθιστόρημα μεταξύ των άλλων έχει ψήγματα ταξιδιωτικής λογοτεχνίας. Παράλληλα, ο Γκρίερ επιδεικνύει μια αφηγηματική δεξιοτεχνία που αποδεικνύεται από μόνη της μια ανατροπή στην ίδια την πλοκή.
Το πιο ενδιαφέρον ερώτημα κατά τη γνώμη μου έχει να κάνει αν μια κωμωδία τέτοιου είδους μπορεί να βραβεύεται με τα εγκυρότερα λογοτεχνικά βραβεία ή αν είναι μάλλον ισχνό σαν έργο, σαν ειδικό βάρος, παρά τα πολλαπλά και αναμφίβολα προτερήματά του. Πράγματι, είναι αρκετά σπάνιο να βλέπει κανείς βραβεία όπως το Πούλιτζερ να καταλήγουν σε ένα τέτοιο μυθιστόρημα. Ο δισταγμός δεν έγκειται στο ότι είναι κωμικό, αλλά κυρίως στο ότι έχει μία κάπως ελάσσονα θεματική. Θα έλεγα ότι αυτό δεν θα έπρεπε να ενοχλεί. Το κάθε έργο θα έπρεπε να κρίνεται με βάση τα δικά του χαρακτηριστικά και όχι μονίμως με κριτήρια σοβαροφάνειας που συχνά υποκρύπτουν υποκρισία. Το «Πλην» είναι ένα ευφυές μυθιστόρημα το οποίο σίγουρα δεν συνεισφέρει κάποιου είδους υφολογική τομή ούτε κάποια αξιομνημόνευτη παρέμβαση σε κοινωνικοπολιτικό ή φιλοσοφικό επίπεδο. Δεν νομίζω όμως ότι ο Γκρίερ ισχυρίζεται κάτι τέτοιο. Αυτό που τον ενδιαφέρει είναι να εκφράσει την υπαρξιακή κρίση ηλικίας ενός συγκεκριμένου τύπου ανθρώπου, του οποίου όμως αρκετές αγωνίες είναι οικουμενικές. Αυτό το επιτυγχάνει με χιούμορ και τρυφερότητα.
—
