Προβλέποντας, σαν μια σύγχρονη Πυθία, τον υπερπληθυσμό που θα έσφυζε τον παγκόσμιο γεωπολιτικό χάρτη τις επόμενες δεκαετίες, ο Κωνσταντίνος Δοξιάδης, με μοναδικό του όραμα την ανασυγκρότηση αλλά και τη δημιουργία νέων πόλεων μέσα από μια ανθρωποκεντρική προσέγγιση για πολλά χρόνια, αν και με πολλούς εχθρούς στην πατρίδα, θα γίνει ένας από τους πιο διάσημους σύγχρονους Έλληνες στο εξωτερικό.
Ένα τολμηρό πνεύμα, διαρκώς σε αναζήτηση, θέτει μεγάλα ερωτήματα για το πώς είναι τα πράγματα στις σημερινές πόλεις και προτείνει λύσεις στα προβλήματά τους, προετοιμάζοντάς τις για τις προκλήσεις του μέλλοντος.
Αυτό είναι και το μεγάλο θέμα που πραγματεύεται η νέα έκθεση «Κωνσταντίνος Δοξιάδης και Πληροφοριακός Μοντερνισμός – Η μηχανή στην καρδιά του ανθρώπου» από τις 28 Ιανουαρίου έως τις 26 Φεβρουαρίου 2023 στη Στέγη. Πόλεις, υπολογιστές και κοινότητες σε δύο επεισόδια και πρωταγωνιστή τον πρωτοπόρο αρχιτέκτονα διεθνούς φήμης Κωνσταντίνο Δοξιάδη, μία από τις πιο φωτισμένες προσωπικότητες της μεταπολεμικής Ελλάδας, με πρωτοποριακή σκέψη και διεθνή ακτινοβολία και έναν υπερυπολογιστή. Η τεχνολογία στις υπηρεσίες του ανθρώπου.
H έκθεση, σε σύλληψη, έρευνα, επιμέλεια και σχεδιασμό των Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta και σε εκτελεστική διεύθυνση της Αφροδίτης Παναγιωτάκου και του Πρόδρομου Τσιαβού, εμπνέεται από το έργο του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη και έρχεται να προστεθεί σε ποικίλες δράσεις του Ιδρύματος με το δημόσιο αστικό τοπίο στη βάση τους, όπως το ντοκιμαντέρ «Χτίστες, νοικοκυρές και η οικοδόμηση της σύγχρονης Αθήνας», που θα φιλοξενηθεί στη Μικρή Σκηνή της Στέγης, το οποίο αφηγείται την ιστορία της αθηναϊκής πολυκατοικίας και της ανοικοδόμησης της πόλης μέσα από τη ζωή των ανώνυμων λαϊκών ανθρώπων της αντιπαροχής:
«Η έκθεση αυτή συνδέεται με πολλά πράγματα που κάνει η Στέγη του Ιδρύματος Ωνάση, είτε μέσα από παρεμβάσεις στον δημόσιο χώρο είτε μέσα από εκθέσεις όπως αυτή στο Πεδίο του Άρεως, είτε μέσα από την υποστήριξη περιεχομένου», αναφέρει στη συνέντευξη Τύπου ο Πρόδρομος Τσιαβός.
Με βαθιές ανθρωπιστικές καταβολές, που συνδέονταν άμεσα με την αρχαιότητα, ο Δοξιάδης ανέπτυξε την Οικιστική θεωρία του, που τον καθιέρωσε ως ένα από τους μεγάλους θεωρητικούς της σύγχρονης πολεοδομίας στον κόσμο. Μια θεωρία που δεν είχε μόνο θεωρητικό αλλά και ερευνητικό περιεχόμενο. Αν οι πόλεις μας είναι το άθροισμα των επιθυμιών μας, τι έχουν να μας πουν οι μηχανές για αυτό; Συμπερίληψη και αποκλεισμός. Ερωτηματολόγια και μηχανισμοί παρακολούθησης. Ευτοπίες και δυστοπίες.
Με υλικό από το Αρχείο Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη αλλά και με νέα έρευνα στη σύγχρονη Αθήνα, η έκθεση αναδεικνύει το πώς συνδέονται η μεταπολεμική περίοδος με τη σύγχρονή μας εποχή, μέσα από ιδέες σχετικά με τη συλλογή δεδομένων, τον αστικό χώρο και τους ανθρώπους.
Πώς μπορούν οι άνθρωποι που ζουν στις πόλεις να είναι ευτυχισμένοι; Η έκθεση προχωράει τη συζήτηση ένα βήμα παραπέρα και θέτει ένα ακόμη ερώτημα: Πώς το να συλλέγεις δεδομένα χρησιμοποιείται στις μέρες μας; Οι πόλεις σήμερα δεν δημιουργούνται μόνο από τσιμέντο και ατσάλι αλλά κυρίως από πληροφορίες. Και τι συνιστά σήμερα μια πόλη;
«Ο στόχος πρέπει να είναι να δημιουργήσουμε οικισμούς που δεν θα ικανοποιούν τους ανθρώπους μόνο ως γονείς και εργαζόμενους, αλλά επίσης και ως ενδιαφερόμενους για μάθηση, ως δημιουργούς και ως πολίτες», είχε διατυπώσει ο Κ. Δοξιάδης στη διακήρυξη του πρώτου Συμποσίου της Δήλου (1963) παρουσιάζοντας την Οικιστική του Θεωρία. Σε αυτή τη θεωρία, ο άνθρωπος είναι το πιο σημαντικό συστατικό της πόλης και, σε συνδυασμό με τα άλλα τέσσερα στοιχεία (φύση, κοινωνία, κελύφη και δίκτυα), οδηγεί στην ισορροπημένη λειτουργία της. Aυτά τα βασικά ερωτήματα προσπαθεί να προσεγγίσει η έκθεση για την πραγματοποίηση της οποίας χρειάστηκαν περίπου πέντε χρόνια.
Φιλοδοξώντας να προσφέρει κάτι ουσιαστικό στην ανθρωπότητα, πρότεινε μια νέα επιστημονική θεωρία για τους ανθρώπινους οικισμούς, την Οικιστική, ικανή να εξηγήσει γιατί τα πράγματα είναι όπως είναι στις σημερινές πόλεις και να προτείνει λύσεις στα προβλήματά τους, προετοιμάζοντάς τις για τις προκλήσεις του μέλλοντος.
Tη δεκαετία ’60 που ήταν και η πλέον παραγωγική του Δοξιάδη, ίδρυσε την Doxiadis International Co. Ltd. – Consultants on Development & Ekistics, η οποία επέκτεινε τη δράση της στις 4 από τις 5 ηπείρους του πλανήτη, αναλαμβάνοντας έργα και προγράμματα σε 44 χώρες, με γραφεία στις ΗΠΑ, Ιράκ, Σαουδική Αραβία, Πακιστάν, Μπαγκλαντές, Νιγηρία, Γκάνα, Λιβύη κ.ά. Περιοχές σε μεγαλουπόλεις της Αμερικής όπως της Ουάσιγκτον, του Μαϊάμι, του Ντιτρόιτ και του Μπρούκλιν έχουν σχεδιαστεί από τον ίδιο και το γραφείο του.
Aυτή τη δεκαετία, το γραφείο του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη θα διεξάγει το πρόγραμμα «Ανθρώπινη Κοινότητα», μια έρευνα για τους κατοίκους της Αθήνας, η οποία μέτρησε την προσαρμογή τους στον αναδυόμενο ρυθμό και τους χώρους της μεταπολεμικής πόλης. Για τις ανάγκες της έρευνας, ο Δοξιάδης χρησιμοποίησε έναν υπερυπολογιστή της εποχής, τον οποίο τοποθέτησε στο γραφείο του στο κέντρο της Αθήνας.
Στη συνέχεια, κατάρτισε ερωτηματολόγια που διανεμήθηκαν σε δεκαοχτώ αθηναϊκές γειτονιές, αντίγραφα των οποίων παρουσιάζονται στην έκθεση. Τα πρώτα δεδομένα της απογραφής πληθυσμού αποθηκεύονται σε έναν IBM 1401, στο κέντρο υπολογιστών της Εθνικής Στατιστικής Υπηρεσίας της Ελλάδας.
Το 1964 συστάθηκε το Κέντρο Ηλεκτρονικών Υπολογιστών Δοξιάδη, με έναν UNIVAC 1004. Το 1969, όταν εγκαταστάθηκε ο μεγαλύτερος και πιο εξελιγμένος UNIVAC 1107 στην αυλή του κτιριακού συγκροτήματος γραφείων στον περιφερειακό του Λυκαβηττού, έγινε μεμιάς η σημαία της υπολογιστικής και η νέα εικόνα όλου του γραφείου. Φωτισμένος μέρα και νύχτα, βρισκόταν πίσω από έναν αλεξίσφαιρο γυάλινο τοίχο και κάτω από το γλυπτό μιας κουκουβάγιας, φιλοτεχνημένο από τη Φρόσω Ευθυμιάδη-Μενεγάκη. Το τρισδιάστατο μοντέλο δείχνει την αρχιτεκτονική του Κέντρου Υπολογιστών με τα συστατικά της μονάδας 1107 και τα κανάλια επικοινωνίας. Η μακέτα αυτού του εξελιγμένου «κέντρου υπολογιστών» καλωσορίζει τους επισκέπτες στην έκθεση.
Η έκθεση ξεδιπλώνεται μέσα από «δύο επεισόδια»
«H έκθεση “Κωνσταντίνος Δοξιάδης και Πληροφοριακός Μοντερνισμός: Η μηχανή στην καρδιά του ανθρώπου” εξετάζει μία από τις πιο αποφασιστικής σημασίας κοινωνικές συνθήκες των τελευταίων πενήντα ετών: τη σύμπτυξη πόλεων, ανθρώπων, πληροφοριών και υπολογισμών. Η έκθεση παρουσιάζει τη συνθήκη αυτή σε δύο επεισόδια. Το πρώτο επεισόδιο καλύπτει την προφητική χρήση των υπολογιστών τη δεκαετία του 1960 από τον Έλληνα αρχιτέκτονα και διεθνώς φημισμένο πολεοδόμο Κωνσταντίνο Α. Δοξιάδη. Το δεύτερο ανιχνεύει αυτές τις υπολογιστικές πρακτικές μέχρι τη σημερινή Αθήνα, με νέα έρευνα για τη φυσική μορφή, την τεχνική διοίκηση και την εδαφική εξάπλωση των συστημάτων διαχείρισης των συνόρων πόλεων και κρατών. Κάθε επεισόδιο περιστρέφεται γύρω από μια ομάδα πληθυσμού και μια μορφή συλλογής πληροφοριών», αναφέρουν στο επιμελητικό τους σημείωμα οι Farzin Lotfi-Jam και Mark Wasiuta.
Το πρώτο επεισόδιο, η «Ανθρώπινη κοινότητα» παρουσιάζει την ευρεία χρήση των υπολογιστών από τον Έλληνα αρχιτέκτονα, και πολλά από τα αρχεία της έρευνας που διεξήγαγε. Πλήθος εγγράφων, ερωτηματολογίων για τις συνήθειες αλλά και τα δημογραφικά στοιχεία των κατοίκων, φωτογραφιών και υπολογιστικών απεικονίσεων που αφορούν πόλεις όπως η Αθήνα ή το Ντιτρόιτ αλλά και γειτονιές όπως η Κοκκινιά, και καταγράφουν το πώς αυτές μεταβάλλονται και πώς ωφελούν τους κατοίκους τους.
Στην καρδιά αυτού του πρώτου επεισοδίου, η έρευνα για το πρόγραμμα «Ανθρώπινη Κοινότητα», μια έρευνα για τους κατοίκους της Αθήνας, η οποία μέτρησε την προσαρμογή τους στον αναδυόμενο ρυθμό και τους χώρους της μεταπολεμικής πόλης, μια έρευνα με δεκαοχτώ αθηναϊκές γειτονιές για δείγμα. Τα αντίγραφα των οποίων παρουσιάζονται στην έκθεση. Πώς μπορούν να ζουν ευτυχισμένοι; Γιατί επέλεξαν αυτή τη γειτονιά; Πώς επηρεάζουν τη ζωή τους και την καθημερινότητά τους οι υποδομές της γειτονιάς;
Στο δεύτερο επεισόδιο, βρισκόμαστε στο παρόν. Κάνουμε ένα μεγάλο χρονικό άλμα, μπροστά σε σύγχρονες μεθόδους παρακολούθησης στις σύγχρονες πόλεις, αλλά και συστήματα που ενισχύουν τον αποκλεισμό των μειονοτήτων. Λευκές μινιατούρες, αντίγραφα από κάμερες, συσκευές παρακολούθησης, σκάνερ δακτυλικών αποτυπωμάτων, αλλά και σκάφη του λιμενικού, ζέπελιν, παρουσιάζονται στημένα περιμετρικά της αίθουσας πάνω σε πάγκους μαζί με μια μακέτα των συνόρων της Ελλάδας, ενώ γύρω τους σε 4 τοίχους προβολής βλέπουμε συνεντεύξεις προσφύγων να μοιράζονται την αδιανότητα δύσκολη και πολύπαθη εμπειρία τους μέσα από το δύσκολο ταξίδι τους, και το πέρασμά τους στην Ελλάδα. Πρόκειται για μια ρεαλιστική εικόνα με πραγματικούς μετανάστες που πρόσφατα εισήλθαν στον ελλαδικό χώρο, σε συνεργασία με το Ελληνικό Συμβούλιο για τους Πρόσφυγες. Αυτή είναι η «Νέα Ανθρώπινη Κοινότητα».
Μαζί, αυτά τα επεισόδια δείχνουν την αναδυόμενη πληροφοριακή γεωγραφία της Ελλάδας, εντοπίζοντας τα όρια και τα σύνορά της, καθώς και τα υποκείμενα δεδομένων που δημιουργούν.
Λίγα λόγια για τον Κωνσταντίνο Α. Δοξιάδη
Η ζωή και το έργο του Κωνσταντίνου Α. Δοξιάδη (1913-1975) είναι μια απόδειξη για την παραγωγή σύγχρονου πολιτισμού με επίκεντρο τον άνθρωπο, στη διάρκεια του ελληνικού 20ού αιώνα.
Αρχιτέκτονας και πολεοδόμος που κατέθετε συχνά τις προτάσεις του για το αστικό τοπίο της Ελλάδας, διακρίθηκε για την εξωστρέφεια και τη δράση του σε τέσσερις ηπείρους. Από τη μια, τα Άσπρα Σπίτια στην παραλία Διστόμου: ο πρότυπος οικισμός τον οποίο σχεδίασε το 1963 για να φιλοξενήσει τις οικογένειες των εργαζομένων στην «Αλουμίνιον της Ελλάδος», με τον πρώτο σταθμό βιολογικού καθαρισμού αστικών λυμάτων στην Ελλάδα.
Από την άλλη, η χάραξη της πόλης του Ισλαμαμπάντ και τα σχέδια για την ανοικοδόμηση των Σκοπίων ύστερα από τον καταστροφικό σεισμό του 1963, σε ανάθεση του ΟΗΕ. Από τη μια, η πρόταση για σιδηροδρομική σύνδεση του Λαυρίου με την ελληνική πρωτεύουσα – που έμεινε στα χαρτιά. Από την άλλη, τα έργα της Doxiadis International Co. Ltd. Consultants on Development & Ekistics σε 44 χώρες, με γραφεία στις ΗΠΑ, το Ιράκ, τη Σαουδική Αραβία, το Πακιστάν, το Μπαγκλαντές, τη Νιγηρία, την Γκάνα, τη Λιβύη κ.α.
Ο Δοξιάδης ήταν ο άνθρωπος με τις πολλές ιδιότητες. Ένας μοντερνιστής που αντιμετώπιζε την τεχνολογία και την τεχνική ως μέσα για να επιτευχθεί η ευημερία του ανθρώπου και του κοινωνικού συνόλου. Διδάκτωρ μηχανικός από το Πανεπιστήμιο του Σαρλότενμπουργκ στο Βερολίνο. Αρχηγός της αντιστασιακής ομάδας «Ήφαιστος» την περίοδο της Κατοχής. Υφυπουργός Ανοικοδόμησης και Γενικός Διευθυντής Ανοικοδόμησης στη μεταπολεμική Ελλάδα. Με προσφυγικές εμπειρίες από την οικογένειά του –γεννήθηκε το 1913 στη Στενήμαχο της Ανατολικής Ρωμυλίας– ζει από κοντά το δράμα των προσφύγων του 1922, αλλά και των εκατομμυρίων προσφύγων που κατακλύζουν το Καράτσι του Πακιστάν, όταν ταξιδεύει εκεί το 1955.
Στη δική του θεωρία για την Οικιστική, ο άνθρωπος είναι το πιο σημαντικό συστατικό της πόλης και, σε συνδυασμό με τα άλλα τέσσερα στοιχεία (φύση, κοινωνία, κελύφη και δίκτυα), οδηγεί στην ισορροπημένη λειτουργία της.
Υπήρξε, όμως, και ένας αρχιτέκτονας ανοιχτός στις αλλαγές που έφερνε η εποχή του όσο εκείνος διατηρούσε τον θαυμασμό του για τον αρχιτεκτονικό χώρο της αρχαιοελληνικής «πόλεως». Στο 8ο Συμπόσιο της Δήλου, το 1970, οι συμμετέχοντες παρατηρούσαν αυτό που ερχόταν από το μέλλον:
«Τα συστήματα πληροφορίας σήμερα έχουν περισσότερη δύναμη στην κοινωνία από ποτέ, διότι οι υπολογιστές έχουν μεγεθύνει τις δυνατότητες των ανθρώπινων αισθήσεων».
