“Είμαστε όλοι λεπροί”

Κείμενο: Πέννυ Ζαμπούκα 

«Από τις τελευταίες ημέρες του Μαρτίου ο Κώστας Τσόκλης μαζί με τους συνεργάτες του βρίσκεται στη Σπιναλόγκα και μετατρέπει το νησί σ’ ένα εικαστικό έργο» έγραφε η λιτή ανακοίνωση του Μουσείου Τσόκλη πριν μερικούς μήνες. Δύο μόλις μήνες μετά, στις 2 Ιουνίου, μας καλωσόριζε να γίνουμε κι εμείς κοινωνοί της μεγαλύτερης ίσως εικαστικής παρέμβασης που έχει γνωρίσει η χώρα μας.

Αν και όλο αυτό το διάστημα υπήρχαν αντιδράσεις και δυσπιστίες (σχεδόν κανείς δεν πίστευε ότι θα προλάβαινε να διαμορφώσει το χώρο σε τόσο μικρό διάστημα) το αποτέλεσμα τον δικαίωσε. Ο επισκέπτης φτάνοντας με το καραβάκι στη Σπιναλόγκα αντικρίζει από μακριά ένα τεράστιο σταυρό, και ξεκινά τη μύησή του στο τοπίο, με το να προσπαθεί να ανακαλύψει και να εξερευνήσει τις επεμβάσεις του Τσόκλη στο χώρο. Η επιλογή αυτή δεν έγινε τυχαία. Όπως μας διασαφήνισε η  επιμελήτρια της έκθεσης, Κατερίνα Κοσκινά, με το μεγάλο σταυρό της εισόδου «ο Τσόκλης ήθελε να επεκτείνει τις δυνατότητες του έργου χωρικά και να μας υποβάλει στο μεγαλείο του τοπίου». Και φυσικά το κατάφερε.

Το πρώτο ερώτημα που σου έρχεται στο μυαλό βλέποντας όλο αυτό που δημιούργησε είναι για ποιο λόγο ανέλαβε κάτι τόσο «μεγάλο» όντας σε αυτή την ηλικία και έχοντας ήδη μια τέτοια καριέρα πίσω του. Ο Τσόκλης μας απαντά με κοφτή ειλικρίνεια: «Ανέλαβα να το φέρω εις πέρας γιατί αισθανόμουν την ανάγκη να μην αφήσω τα συναισθήματά μου να πέσουν σε λήθαργο. Φοβάμαι ότι έχουμε να αντιμετωπίσουμε ένα μεγάλο ιστορικό κενό, στο οποίο κινδυνεύουμε να πέσουμε όλοι μέσα και να ξεχάσουμε. Έτσι, ένα αίσθημα απελπισίας και αυτοσυντήρησης με έκανε να θελήσω να γραπωθώ για να διασωθώ, να βρεθώ από την απέναντι όχθη αυτού του χάους και να παλέψω».

Και εδώ έρχεται το δεύτερο, αναπόφευκτο ερώτημα: Γιατί όμως στην Σπιναλόγκα; Το στοίχημα ήταν μεγαλεπήβολο, καθώς πρόκειται για ένα τόπο με γερή ιστορική μνήμη και ο χρόνος των εργασιών ελάχιστος. Και πάλι μας απαντά άμεσα: «Ένιωσα την ανάγκη να αναμετρηθώ με τη σύγχρονη τέχνη. Μετά από 70-80 χρόνια που παλεύουμε, εξακολουθούμε να θεωρούμαστε μια πολιτισμική επαρχία. Ήρθα σε αυτό το μέρος γιατί με καλέσανε, και, μέσα στην αγωνία μου να βρω τρόπους έκφρασης, δε θα μπορούσα να αρνηθώ την πρόσκληση. Όταν όμως γνώρισα την ιστορία των ανθρώπων που ζούσαν εδώ πόνεσα πολύ, ταυτίστηκα και με την αμέριστη συμπαράσταση του κόσμου εδώ κατάφερα και το ολοκλήρωσα».

Υπήρχε άραγε κάποια στιγμή που και ο ίδιος δεν πίστευε ότι θα τα κατάφερνε; «Φυσικά. Και όχι μόνο εγώ. Πολύς κόσμος, φίλοι και μη, γνωρίζω ότι πιστεύανε το ίδιο. Αλλά ανέκαθεν κυνηγούσα την ανατροπή, ποτέ δεν μπόρεσα να αναδειχτώ μέσα από καθεστηκυίες κοινωνικές μορφές έκφρασης. Πάντοτε ήμουν από την απέναντι όχθη. Και ξέρετε, είναι γνώρισμα αρκετών να τα παρατάμε με την πρώτη δυσκολία, αλλά αν τα καταφέρει κάποιος τότε γεννιέται ξανά η ελπίδα!».

Μια από τις πολύ δυνατές εικόνες της εικαστικής παρέμβασης, είναι στο σημείο που υπάρχουν τοποθετημένοι πολλοί ολόσωμοι καθρέπτες, και στο χώμα είναι φυτεμένα κόκκινα γεράνια: Μια ανάσα αισιοδοξίας. Ο καθρέπτης, αγαπημένο στοιχείο του Τσόκλη, εδώ χρησιμοποιείται συχνά και έχει διττή σημασία, καθώς όπως μας λέει η Κατερίνα Κοσκινά «από τη μια χρησιμοποιείται συμβολικά για τον κόσμο των λεπρών και τον εκφυλισμό της εξωτερικής τους εμφάνισης, και από την άλλη λειτουργεί διαδραστικά φέρνοντας τη φύση μέσα του, γιατί μαζί με το είδωλό σου  διακρίνεις και τον ουρανό, το χώμα, γενικά το τοπίο μέσα από την αντανάκλασή του μαζί με εσένα».

Η πρώτη εικόνα που συναντά ο επισκέπτης ανεβαίνοντας, είναι επίσης πολύ δυνατή: Είναι η εικόνα της Πολυτίμης, φύλακας του χωροχρόνου σε μια ατέρμονη στάση αναμονής, υπενθυμίζοντάς μας την πολύτιμη αξία του χρόνου αλλά και της υπομονής. Ο χώρος γενικά είναι γεμάτος συμβολισμούς, όπως με την έννοια, αλλά και την χρήση του αλατιού κατά την παραμονή των λεπρών στη Σπιναλόγκα, που αποδόθηκε από μια κυκλική performance του ίδιου του Τσόκλη, ο οποίος,  αφήνοντας τα αποτυπώματα του πάνω στο αλάτι, μας θύμισε τον κύκλο της ζωής. Όλοι αφήνουμε το ενεργειακό μας αποτύπωμα σε αυτή τη ζωή.

Αλλά ούτε και ο τίτλος της έκθεσης «Εσύ ο τελευταίος λεπρός» είναι τυχαίος. Έχει επιλεγεί με σκοπό να «χτυπάει» κατευθείαν στο θυμικό μας. Εξάλλου οι αξίες για τις οποίες μάχονταν οι λεπροί τότε, όπως  αυτοεκτίμηση, δικαιοσύνη, σεβασμός και ισότητα, φαντάζουν τόσο ταιριαστές και στη σημερινή δυσχερή μας θέση. Ως έθνος, αλλά και ατομικά, αισθανόμαστε το ρατσισμό των ισχυρών ξένων  που μας κάνουν να νιώθουμε και λεπροί και τελευταίοι, και από την άλλη φερόμαστε όπως η πλειοψηφία της εποχής εκείνης στους λεπρούς σε κάθε είδους μειονότητα εντός της χώρας μας. Και ο Τσόκλης δε θα μπορούσε να βρει ίσως καλύτερη συγκυρία για να παραδώσει στον κόσμο αυτή τη διαχρονική, τελικά, οπτική του. Ένας διαρκώς μαχόμενος καλλιτέχνης 83 ετών επιχειρεί ως άλλη Σωκρατική αλογόμυγα να σπείρει καινά δαιμόνια, υπενθυμίζοντας μας τα λάθη ενός όχι και τόσο μακρινού παρελθόντος, τα οποία εξακολουθούμε να επαναλαμβάνουμε.

Καθώς φεύγεις με το καραβάκι από το νησί, στο ψηλότερο σημείο της Σπιναλόγκας ξεχωρίζουν από μακριά οι βαριές, μαύρες σημαίες, ένα κομμάτι μνήμης-γροθιά στο στομάχι. Κυματίζουν αγέρωχες και μας θυμίζουν το παρελθόν. Ένα παρελθόν που δε πρέπει να ξεχάσουμε, αλλά να έχουμε ως «μπούσουλα» για το περίεργο μέλλον που ανατέλλει.

Η έκθεση του Κώστα Τσόκλη “Εσύ, ο τελευταίος λεπρός” θα διαρκέσει μέχρι τις 31 Οκτωβρίου.